M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

0 ‘yinning  borishi:  o ‘yin  obrazlarning  tasviri,  quruq  rasm  c h i­
zish,  loydan  yasash,  qirqib  yopishtirish  ishlaridan  ko‘ra,  b ola­
lar  uch u n   qiziqarlidir.  B olaning  kechinm alariga  o ‘yin  b o ‘yoq 
beradi.  Bola  o ‘z  o ‘yinli  rasm larining  t o i a   va  yorqin  ifodala- 
nishiga  intiladi.  T arbiyachi  esa  bolaga  b u n d a  yordam   berishi 
kerak.  R asm ,  loy,  qirqib  yopishtirish  bilan  dram alashtirib,  o ‘yin- 
larini  uyg‘unlashtirib  olib  borish,  bolalarni  h ar  tom o nlam a  ri- 
vojlantirishdek  vazifani  am alga  oshirishga  katta  im koniyat  y arat­
adi.  D ram alashtirish  o'y in lari  u ch u n   ko‘pgina  narsalarni  b o la­
larning  o ‘zlari  yasashlari  m um kin:  dekoratsiya  yoki  uning  qism ­
lari,  kostum   detallari,  m askalar.  T arbiyachining  rasm,  qirqib- 
yopishtirish  m ashg‘u lo tida  bolalarga  o'y n ag an  o ‘yinlarining  tas­
viriy  to p sh irig in i  berish,  ularda  tasviriy  faoliyatga  jon li  qizi- 
qishini  uyg‘otadi.  Tasviriy  faoliyatning  dram alashtirish  o ‘yini 
bilan  birlashtirib  olib  borish  o ‘rta  guruhdan  boshlanadi.  Rasm , 
loy,  qirqib  yopishtirish  m ashg‘ulotlarida  bolalarga  qah ram o n - 
lar  obrazlarini  ifodalab  berish  vazifasi  topshiriladi.  0 ‘ynagan 
harakatli  o'yin larin in g   tasviriy  taklifi  bolalarda  zavq  uyg‘otadi. 
Bu  o'y in larn ing  m azm unini  faqatgina  rasm da  em as,  balki  qirqib 
yopishtirish  bilan  ham   oson  tasvirlash  m um kin.  D idaktik  o ‘yinlar 
jaray on id a  bolalar  predm etning  belgilari,  rangi,  shakli,  tuzilishi- 
ni,  kattaligini  va  boshqalar  haqidagi  bilim larini  m ustahkam lab 
boradilar,  xilm a-xil  sensor  tajribaga  ega  b o ia d ila r,  tevarak -atro f 
haqidagi  tasaw u rlari  boyiydi.  D idaktik  o ‘yinlarning  o ‘zi  ham  
tasviriy  nutqning  m azm uni  b o ‘la  oladi.  B olalar  qiziqish  bilan 
didaktik  m aterialni  tayyorlaydilar.  Tasviriy  faoliyat  bolalarning 
tabiat  bilan  tanishtirish,  n u tq   o ‘stirish,  m usiqa  m ashg‘ulotIari 
bilan  bog‘liq  b o ‘ladi.  Tabiat  h am m a  vaqt  tasviriy  ijodiyotning 
m azm uni  b o ‘lib  xizm at  qiladi.  B olalarning  rasm lari  tabiat  haqi­
dagi  bilim larini  aniqlashtirish,  m ustahkam lash  uchu n  yordam  
beradi,  b u nd an   tashqari,  bolalarda  o ‘sha  kasbga  nisbatan  estetik 
his-tuyg‘ularn i  uyg‘otadi,  bu  esa  hayotlarini  yan ad a  m azm unli  va 
qiziqarli  qilishga  y o rdam   beradi.
Rasm ,  loy,  qirqib yopishtirish  m ashg‘ulotlarining  nutq o ‘stirish 
b o ‘yicha  olib  boriladigan  ish  bilan  o ‘zaro  bo g iiq lig i ju d a   m uhim - 
dir.  N u tq   o ‘stirish  m ashg‘ulotlarida  bolalarga  ertak,  hikoya  o ‘qib 
berishadi,  she’rlar  yod  oldiradilar.  Bolalarda  bu  ishlar  davom ida 
obrazli  ta sa w u r  shakllanadi  va  ular  ertak  va  sh e ’rdagi  obrazlar-
49

---

ni  o'zlaricha  tasvirlab,  unga  nisbatan  m unosabatlarini  bildirishga 
intiladilar.  Bunda  tasviriy  faoliyat  m ashg‘ulotlari  q o ‘l  keladi,  bu 
mashg‘ulotlar davom ida bundan tashqari  nutq boyligini  o ‘stiriladi, 
u   obrazli  ifodalar boyitib  boriladi.
Tasviriy  faoliyat  va  musiqaning  uzviy  bogiiqligini  ham   bola­
larning  estetik,  ijodiy taraqqiyotiga  ijobiy  ta ’sir  ko‘rsatadi.  Bog‘cha 
yoshdagi  bolalarga  musiqali  asarni  tasvirlab  berish  taklif etilsa,  bu 
taklif  ularda  jonli  qiziqishni  uyg‘otadi.  Bu  bolalarda  ijodiy  izla- 
nish,  mustaqillik  kompozitsiyasini  tuzish  qobiliyatlarini  o ‘stiradi. 
Bolalarning  tasviriy  faoliyatlarini  tasviriy  san’at  asarlari  bilan 
uyg‘unlashtirib  olib  borish  m uhim   aham iyat  kasb  etadi.  Bolalar 
tasviriy  san ’at  nam unalarini  kuzatib  borar  ekanlar,  u lar rassomlar- 
ning  ijodi bilan  kengroq  tanishib  qolmay,  surat  chizishda  m azm un, 
rang,  shakl  tanlashda  m uhim   ko‘nikm alarni  egallab  oladilar,  san ’at 
go‘zalligini,  boyligini  ko‘ra  bilishga  o ‘rganadilar.  Shunday  qilib, 
m aktabgacha  ta ’lim  muassasasida  tasviriy  faoliyatni  boshqa  faoli­
yat turlari bilan  q o ‘shib  olib borish bolalar hayotini  boyitadi va tar- 
biyaviy  ish  samaradorligini  yanada  oshiradi.  Y ana  bir  m uhim   to- 
m oni  shundaki,  o ‘yinlarda,  zal  va  guruh  xonalarini  bezashda  bo­
lalarning  ishlari  kerak,  y a’ni  bolalarning  ishlari  ularning  hayotida 
kattagina  o ‘rin  egallashi  kerak.
IV BOB.
MAKTABGACHA TA’L IM   MUASSASASIDA TASVIRIY 
FAOLIYAT  M A SH G ‘ULOTLARINI  TA SHK IL  ET ISH
Tasviriy  faoliyat  m ashg‘ulotlari  bu  rasm  chizish,  loy,  applika- 
tsiya,  qurish-yasash  m ashg‘ulotlaridir.  Bu  m ashg'ulotlar  m aktab­
gacha  ta ’lim  muassasasining  barcha  guruhlarida  aniq  bir  vaqtda, 
rejim  asosida  uyushtiriladi.
I  kichik  guruhda  yilning  boshida  uncha  katta  b o ‘lmagan  gu- 
ruhlar bilan,  yilning  ikkinchi  yarm idan  boshlab  butun  bir guruh  bi­
lan  uyushtiriladi.
I  kichik  guruhda  mashg‘ulotlar  yilning  birinchi  yarm ida  5—7 
daqiqadan  asta-sekin  10—15  daqiqagacha  ch o ‘zib  boriladi.
II  kichik  guruhda  15—20  daqiqagacha,  o ‘rta  guruhda  20—25 
daqiqagacha,  katta  tayyorlov  guruhda  30—35  daqiqagacha  b o ‘ladi.
50

---

Tasviriy  faoliyat  m ashg‘ulotlarining  muvaffaqiyatli  uyushtirish, 
unga  zarur  b o ig a n   m ateriallarni  o ‘z  vaqtida  tayyorlashga  ham 
bogiiqdir.  Bu  tayyorgarlik  ishlari  quyidagilardan  iboratdir:
a)  tarbiyachi  rasm  va  applikatsiya  m ashg'uloti  uchun  kerakli 
kattalikdagi  va  rangdagi  qog‘oz  varaqlarini  tayyorlaydi  (tasvirla- 
nadigan  predm etning  tuzilishiga  ko‘ra).  Qog‘oz  varag‘iga  oldin- 
dan  orqa  tom oniga  bolalarning  ismi,  familiyasi,  mashg‘ulot  o‘tka- 
ziladigan  sana  yozib  q o ‘yiladi.
Tarbiyachi  oldindan  qalam   uchlarini  ochib  q o ‘yadi  (albatta, 
4 —5  qalam  ortiqcha  qilib  tayyorlab  qo‘yiladi);
b) katta tayyorlov guruhlarida bolalar qo‘proq akvarel b o ‘yog‘ini 
ishlatadilar.  O ldindan  bo ‘yoqlar h o ilan g an  b o iish i  lozim.  M o ‘yqa- 
lam lar yaxshilab  yuviladi;
d)  m ashg‘ulot  uchu n   lattalar,  bankachalarni  tayyorlash  zarur. 
Suv  bankalarga  m ashg‘ulot  boshlanish  arafasida  quyiladi;
e)  applikatsiya  uchu n  rangli  qog‘oz  yig'm asi  tayyorlanadi  (or­
tiqcha  miqdorda).
f)  kleyster  (undan  tayyorlanadi);
g)  loy  haftada bir  m arotaba tayyorlanadi,  polietilen  plenkalarda 
saqlanadi.  Tarbiyachi  h ar  bir  bolaga  loy  parchasini  qo‘yish  uchun 
taxtachalar,  katta tayyorlov guruhlari uchun  ko‘rgazmalar,  harakat- 
lanuvchi  taxtachalar  tayyorlaydi,  h o i  yoki  nam   lattalar  berilishi 
kerak;
h)  plastilin  ham   rangi  b o ‘yicha  tayyorlanib,  rangdor  mayda 
detallarni  yasash jarayonida  beriladi.  K o‘proq  katta  guruhlarda  be­
riladi,  oldindan  issiqda  yum shatib  qo‘yitadi;
i)  m aktabgacha  ta iim   muassasasida  ko‘rgazmali  m ateriallar 
ham   b o iish i  lozim.  M asalan,  predm etlar,  o ‘yinchoqlar,  illustra­
tsiyalar,  xalq  amaliy  dekorativ  san ’at  nam unalari;
j)  har  bir  guruhda  bolalar  ishining  tahlili  uchun  ko‘rgazm alar 
b o iish i  kerak.  M ashg‘ulot  uchun  zarur  b o ig a n   m ateriallarning 
har  biri  aniq,  bir  joyda,  faoliyat  turlariga  qarab  saqlanishi  kerak, 
navbatchilar  bunda  ularni  m ashg‘ulot  uchun  tayyorlay  olishlari 
lozim;
k)  o ‘rta  guruhdan  boshlab  bolalar  ham  tarbiyachi  bilan  birga­
likda m ashg‘ulotga tayyorlanib, jarayonga, y a’ni  navbatchilikka jalb 
qilinadi.  H ar  bir  guruhda,  har  bir  bola  yoki  navbatchilar vazifalari 
tarbiyachi  tom onidan  rejalashtiriladi.
•51

---

I  kichik  guruhda:  tarbiyachi  guruhda  bolalarni  mashg‘ulotdan 
keyin  o ‘z joyini  tartibga solishga,  ya’ni  qolgan  loyni,  m o‘yqalamni, 
salfetkani,  qalam ni  tarbiyachiga berishga  o ‘rganadilar.
II  kichik  guruhda:  yilning  boshida  tarbiyachining  o ‘zi  m ate­
riallarni  tayyorlaydi,  so‘ng  alohida  bolalarni  m ateriallar  tayyor- 
lashga jalb  etadi.  Bu  navbatchilik  emas,  balki  b a ’zi  bolalar  uchun 
topshiriqlar  berish  hisoblanadi  (yil  davomida  tarbiyachi  h am ­
m a  bolalarni  m ehnat  topshiriqlarini  bajarishga  jalb  etishi  lozim). 
M ashg‘ulotdan  so‘ng  bolalar,  har  biri  o ‘z  stollaridagi  narsalarni 
oldin  um um iy  stolga  olib  kelishga  o ‘rganadilar,  so‘ng  tarbiyachi 
o ‘z yordam chilari bilan  m o ‘yqalamlarni  yuvadi,  salfetkalami yig‘ib 
oladi.
0 ‘rta  guruhda  ham   yilning  boshida  xuddi  II  kichik  guruh 
kabi  topshiriqlar  beriladi.  Yilning  ikkinchi  yarm ida  tarbiyachi  bo- 
lalarni  navbatchilikka  jalb  etadi.  U lar  bankalarga  suv  quyadilar, 
bo'yoqlarni  qo‘yib  chiqadilar  va  boshqalar.  M ashg‘ulotdan  so ‘ng 
bo'yoqlarni  joyiga  olib  borib,  suv  va  m o ‘yqalamlarni  yuvib,  joyi- 
ga  qo‘yadilar.
K atta  guruhdagi  navbatchilar  stol  va  stullarning  qay  tarzda  tu- 
rishini  nazorat  qilib,  mashg‘ulotdan  so ‘ng stollar ustini  artib  chiqa­
dilar,  ular loy,  b o ‘yoqni,  m o‘yqalam larni stol  ustiga q o ‘yib chiqadi­
lar.  Yelim  ham   q o ‘yib  chiqadilar.  Taxtachalarni  yig‘ib,  bankacha- 
larni  yuvib,  joyiga  qo‘yadilar,  qaychilarni  tarqatib,  mashg‘ulotdan 
so‘ng  yig‘ib  chiqadilar.
Tayyorlov  guruhida  navbatchilikka  katta  mustaqillik  beriladi. 
Tarbiyachi  bolalarga,  navbatchilarga  mashg‘ulot  uchun  nim alar 
kerak  b o ‘lishini  aytadi,  navbatchilar  ularni  tayyorlaydi.  Tarbiyachi 
kuzatadi.