M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

I  BOB.
TASVIRIY  SAN’AT  NAZARIYASI, 
UNING  TUR  VA JANRI
San’atning  turlari  juda  ko‘p.  U lar  musiqa,  kino,  teatr,  xoreo- 
grafiya,  tasviriy  san’at  va  boshqalardir.  O datda  borliqni  tasviriy  ob- 
razlarda,  shakllarda,  fazoviy kenglikda yoki  tekislikda  (qog‘oz yuza- 
sida,  devor yuzasida  va  liokazolarda)  aks  ettiradigan  san ’at  tasviriy 
san ’at  deb  ataladi.
San’atkor real borliqni  o ‘z asarlarida tasvirlar ekan,  u hech vaqt 
uni  mexanik  ravishda  ko‘chirm aydi.  Aks  holda,  u  yaratgan  san’at 
asarlarining  fotograf  yaratgan  rasm lardan  farqi  b o ‘lmay  qoladi. 
San’atkorning vazifasi  oliyroqdir.  U   hayotda  mavj'ud b o ‘lgan voqea 
va  hodisalarni  tasvirlar  ekan,  u  tasvir  orqali  o ‘zini  hayajonlantir- 
gan biron  bir fikrni  ilgari  suradi,  ijtimoiy  hayotda  sodir b o ‘layotgan 
voqea  va  hodisalarning  m ohiyatini  ochib  berishga  intiladi,  ularga 
o ‘z  m unosabatini  bildiradi,  hukm ini  chiqaradi.  M asalan,  rassom 
biror  shaxsning  rasmini  ishlar  ekan,  u  hech  vaqt  uni  faqat  o ‘ziga 
o ‘xshatishga  intilish  bilan  chegaralanm aydi.
Rassom  shu  ishlayotgan  tasviri  orqali,  aw alo ,  o ‘zining  fikr  va 
tuyg‘ularini  tom oshabinga yetkazishga harakat  qiladi.  Tom oshabin 
rasm da tasvirlangan  olijanob,  m ard  kishilar obrazini  ko‘rib,  undan 
g ‘ururlanadi  (chunki  rassom  ham   g ‘ururlanib  shu  rasmni  ishlagan) 
unga  taqlid  qiladi,  undan  o ‘rnak  oladi.  Agar  asarda  pastkash,  ra- 
zil  odam   tasvirlangan  b o ‘lsa,  tom oshabin  undan  nafratlanadi.  T o ­
m oshabin  o ‘zida  shunday  xususiyatlar  b o ‘lmasligi  uchu n  harakat 
qiladi.  B undan  ko‘rinib  turibdiki,  tasviriy san’at  asarlari  san ’atning 
boshqa  turlari  —  adabiyot,  kino,  te atr va  hokazolar  kabi  insonda- 
gi  ajoyib  fazilat  borliqni  bilish,  uni  o ‘rganish  va  sirlarini  ochish- 
ga  b o ‘lgan  ehtiyojlarni  qondirishga  faol  ta ’sir  ko‘rsatadi.  Tasviriy 
san ’at  asarlari  k o ‘rish  uchun  m o ‘ljallangan  san ’atdir.  U ni  ko‘rish 
orqaligina  zavq  olish  m um kin.  Kuy va  ashulaning  go‘zalligini  so ‘z 
bilan  ta ’riflab  b o ‘lm aganidek,  rassom ning  asarlarini  ham   so‘z  b i­
lan  to ‘liq  ta ’riflash  m um kin  emas.  Tasviriy sa n ’at  asarlarini  to ‘g ‘ri 
tushunishga  oid  b a’zi  misollarga  m urojaat  qilaylik.
A .Plastovning «Peshin» deb nom langan asarining sujeti ju d a sod­
da,  hatto bir qarashda  san ’atga  loyiq  mavzu  yo‘qqa  ham   o ‘xshaydi. 
Shu  asarni  so‘z bilan ta ’riflansa,  eshitgan odam , xo‘sh, nim a b o ‘pti,
4

---

deyishi  va  unga beparvo  b o ‘lishi  ham   mum kin.  Lekin  asarga  qara 
gan tom oshabin hech qachon shunday demaydi.  K o'rinishdan  sod - 
da  b o ‘lib  tuyulgan  bu  asar  u n i  o ‘ylashga  m ajbur  qiladi,  tcvarak- 
atrofning  naqadar  go‘zal  ekanligini  his  qilishga,  shu  go‘zallikdan 
hayajonlanishga  d a’vat  etadi.  H aqiqatan  ham   beg'ubor,  kuch- 
ga  to ‘lgan  sokin  tabiat,  zilol  suv,  kislii  qalbiga  orom   beruvchi 
quyoshning  mayin  nurida  qanchadan  qancha  go‘zallik,  Iatofat 
bor.  Rassom  shulardan  quvonadi,  shu  quvonchini  boshqalar  bilan 
o'rtoqlashishga  intiladi.  Bunga  erishish  uchun  tasviriy  san ’atning 
ifoda  vositalari  kompozitsiya,  kolorit,  yorug‘,  soya,  chiziq,  fak- 
tura  im koniyatlaridan  foydalanadi.  Rassom  shunday  kompozitsiya 
tanlaganki,  bu  voqeaning  qachon  va  qayerda  sodir  b o ‘layotganini 
ochib,  rasm   ishlangan  yuza  (xolst)  —  ning  bir  butun  b o ‘lib  ko ‘- 
rinishini  ta ’m inlagan.  Shu  rasm dan  kom pozitsiyadan  b iro n-bir 
detalni,  aytaylik,  m ototsiklni  olib  tashlaylik  yoki  obrazlam ing 
birortasining  o ‘rnini  o ‘zgartirib  ko‘raylikchi,  u   holda  tasvirning 
ta ’sir kuchi y o ‘qoladi.  Kom pozitsiya yaxlitligi buziladi.  Rassom yo- 
rug‘  va  soya  im koniyatlaridan  foydalanib,  voqea  sodir bo'layotgan 
vaqtni  k o ‘rsatishga  erishgan.  Suv  ichayotganlarning  tagiga  tushay- 
otgan  soya voqeaning  peshinda,  quyoshning tikkaga  kelgan paytida 
sodir b o ‘layotganligidan  dalolat  beradi.  Asar uch u n  tanlangan  rang 
gam masi  — kolorit yozning issiq jaziram asini  his etishga xizm at  qil- 
gan.  Q uyosh  nuriga  to ‘yingan  sarg‘ish-yashil  k o ‘katlar  ham da  qi- 
zil  m ototsikl,  quyosh  nurida  toblanib,  qizargan  odam lar  gavdasi- 
ning  ranglari birgalikda butun  asarning rang gam m asini tashkil  eta­
di.  Shuning  uch un   ham   asarga  qaraganim izda  shu  issiq  rang  gam ­
m a  hisobiga  biz  yozning jaziram a  issig‘ini  his  qilgandek  b o ‘lamiz. 
K om pozitsiya  markazidagi  buloq  suvining  salqini  shu  jaziram ani 
yorib  atrofga  salqin  havo  taratayotgandek  va  hayotning  o ‘ziga  xos 
kurashini  tom oshabinga  ko‘z-ko ‘z  qilayotgandek  tuyuladi.  R as­
som  asar  yaratganda,  chiziqlam ing  em otsional  im koniyatlaridan 
ham   foydalanadi.  M a’lumki,  h ar  xil  chiziq  kishida  h ar  xil  taas- 
surot  qoldiradi.  Silliq  chiziqlar  ko‘p  hollarda  sokinlik,  xotiijam lik 
baxsh  etsa,  aksincha pala-partish,  h ar tom onga yo'nalgan  chiziqlar 
notinchlik,  hayajon  tug'diradi.
Tasviriy  san ’at  asarlarini  kuzatganda  undagi  h ar  bir  obrazning 
psixologik  kechinm alari  qanday  yechilganligini,  ularning  tevarak- 
atrofga boMgan m unosabatini to ‘g‘ri ko‘rsatib bera olish ham  m uhim
5

---

o ‘rinni  egallaydi.  Shuning  uchun  rassom  ishlatgan  ranglar  jilosi- 
ga  ham ,  bo ‘layotgan  voqeaning  kompozitsiyasiga  ham ,  rassom- 
ning  ishlash  mahoratiga,  tanlangan  har bir shakl  xarakteriga,  u m u­
miy  rang  gammasi  —  koloritiga,  yuzaning  xarakteriga  (masalan, 
rassom  ishlagan  holat  yuzasining  silliqligi  yoki  g ‘adir-budurligiga) 
ham   e’tibor berish,  ular  nim a  uchun  shunday  olinganiga javob  to- 
pishga  harakat  qilish  zarur.  Shundagina  tasviriy  san ’at  asarlarining 
asl  m ohiyatini  tushunib  yetish  va  ularni  to ‘g ‘ri  tahlil  qila  olishni 
o ‘rganish  mumkin.
I.  1.  TASVIRIY  SAN’ATNING  TU R   VA  JANRLARI
Tasviriy  san’at  tushunchasi  keng  m a’noga  ega.  Tasviriy  san’at 
deyilganda,  grafika,  rangtasvir,  haykaltaroshlik  san’ati  tushuniladi. 
M e’morchilik  va  dekorativ-amaliy  san’at  asarlari  ham  qisman  tas­
viriy  san’atga  kiradi.  H aqiqatda  esa  ularda  mavjud  borliq  tasvirlan- 
maydi.  Lekin  bu  san’at  asarlarida  ijodkorning  maqsadi,  flkri,  his- 
tuyg‘ulari,  orzu-istaklari  o ‘z  aksini  topadi.  Demak,  ijodkorning 
dunyoqarashida  m a’lum  miqdorda  davr  ruhi  va  mazmuni  o‘z  aksi­
ni  topadi.  Shu  nuqtayi  nazardan  qaraganda,  m e’morchilik va  am a­
liy  san’at  buyum lari  ham   tasviriy  san’at  sifatida  qaraladi.  Tasviriy 
san ’atning  ham m a  turlari  bir-biriga jud a  yaqin  va  ularning  bir  qa- 
to r  o ‘xshashliklari  bor.  Lekin  shu  bilan  birga,  ulardan  har birining 
o ‘ziga  xos  tasviriy  uslublari  va  texnikasi  mavjud.  Bundan  tashqari, 
ularning  h ar biri  ishlatilish  o ‘rni,  aks  ettiradigan  mavzusi,  ishlanish 
uslubiga  qarab  bir  qator tu r va janrlarga  b o ‘linadi.
G rafika.  Hozirgi  zam on  san’atining  keng  tarqalgan  turlari- 
dan  biri  grafika san’atidir.  Tasviriy  san’atning  bu  turiga  oddiy  qora 
qalam da  chizilgan  surat,  mavzulik  kompozitsiyalar,  kitobning  ichki 
va  tashqi  tom oniga  ishlangan  turli  rasm,  illustratsiya,  plakat,  kari- 
katura,  sharj,  etiketka,  m arka,  ekslibris  va  boshqalar  kiradi.  G rafi­
ka  san’ati  asarlari  hajm   jihatdan  uncha  katta  b o ‘lmay,  ko‘p  hol- 
larda  qog'ozga  ishlanadi.  G rafikaning  xarakterli  tom onlaridan  biri, 
uning seriyali  qilib ishlanishi,  ya’ni  voqeani bir necha qog‘ozda tas- 
virlanishidir.  B unday  seriyali  rasmlar  o ‘zaro  bir-biri  bilan  bog‘liq 
b o ‘lib,  m a’lum   bir  m azm unni  ochib  beradi.  G rafika  san ’ati  hozir- 
javob  sa n ’atdir.  M asalan,  rassomlik  asarlari  yaratilishi  uchun  uzoq 
vaqt  kerak b o ‘ladi  (axir b a’zi  rassomchilik  asarlarini  yaratish  uchun
6

---

15—20  yil  kerak  b o ‘lgan),  graflka  san’ati  asarlarida  esa  shu  bugun 
sodir b o ‘lgan voqea  shu  bugunoq  o ‘z  aksini  topishi  mumkin.
Grafika  san’atida  rang  ishlatilmaydi,  ishlatilsa  ham ,  uning  xa- 
fakterli tom onini  belgilamaydi.  M asalan,  D.  M oorning  «Sen  ko‘n- 
gilli  b o ‘lib  yozildingmi?»,  Toidzening  «Ona  V atan  chaqiradi!»  de- 
gan  plakatlarida  odam   kiyimi  ochiq  qizil  rangda  k o ‘rsatilgan.  As- 
lida  hayotda  bunday  voqeani  uchratish  qiyin.  Rassom  rang  orqa­
li  o ‘z  asarining  yanada  ta ’sirchan  b o ‘lishiga  erishgan.  Kishi  shu 
plakat  oldidan  o ‘tib  borar  ekan,  qizil  rang  uning  diqqatini  o ‘ziga 
tortadi.  N atijada u  to ‘xtab plakat m azm unini  chuqurroq bilib  oladi. 
Rus  san ’atining  atoqli  vakillari  Mayakovskiy,  C herem nixlar  qizil 
rangdan  davlatning  ramzi  sifatida  foydalanganlar,  ular  rus  kishila- 
rining  rasmini  qizil  rang  bilan,  hokim iyatning  dushm anlarini  esa 
qora va  ko‘k ranglarda  ishlab,  o ‘z g‘oyalarini  tez va oson tushunarli 
bo‘lishiga  erishganlar.  G rafika  asarlari  o ‘zining  bajaradigan  funksi- 
yasi  va  m azm uniga  qarab,  dasttoh  grafikasi,  kitob  va  gazeta-jurnal 
grafikasi,  plakat  ham da  am aliy grafika san ’atiga b o ‘linadi.  Dastgoh 
grafika san ’atiga mustaqil  xarakterga ega b o ‘lgan,  o ‘zida tugal  fikrni 
anglata  oladigan,  yangi g ‘oyalarni  ilgari  suradigan grafika  asarlariga 
aytiladi.  Dastgoh  grafika  san’ati  asarlarining  k o ‘rinishlaridan  biri 
estam pdir.  Dastgoh  grafikasi  asarlarida  b iron-bir  m azm un,  odam - 
larning  xatti-harakati,  tabiat  ko‘rinishi  yoritiladi.  Kitob  va  gazeta- 
jurnal  grafikasi  turi  dastgoh  grafikasidan  farq  qilib,  bevosita  kitob 
va  jurnal  m azm uni  bilan  bog‘liq  b o ‘ladi  ham da  ularning  maqsad 
va  m azm unini  toMaroq  ochib  berish  uchun  xizm at  qiladi.  Kitob  v s  
gazeta-jurnal  grafikasiga  rassom  tom onidan  kitob  va  gazetalarga 
chizilgan  turli  rasmlar,  bezaklar,  h arf kom pozitsiyalari  kiradi.  Ki­
tob  ham da gazeta-jurnal  grafikasining  ko‘rinishlaridan  biri  bu  illus- 
tratsiyalardir.  Illustratsiya biron-bir badiiy  asar bilan  bog'liq  b o iib , 
shu  asarda  tasvirlangan  biron-bir lavhaning  tasvirini  aks  ettiradigan 
rasmga  aytiladi.  Rassom  biro r-b ir  hikoya  yoki  kitobga  illustratsi­
ya  ishlashga  o ‘tishdan  oldin  uni  sinchiklab  o ‘qiydi,  m atnda  tasvir- 
langan  har  bir  obrazning  xarakterini,  voqea  sodir  b o ‘layotgan joy- 
ning  xususiyatlarini  o ‘rganib  chiqadi,  shundan  keyingina  unga  il­
lustratsiya  ishlashga  kirishadi.
Illustratsiyaning  m aqsadi  badiiy  asar  m azm unining  chuqur­
roq  ochilishiga  va  ta ’sirliroq  b o ‘lishiga  yordam   berishdir.  Illus­
tratsiyalar  turli  k o ‘rinishda  b o ‘ladi.  Ulustratsiyalarda  badiiy  asar-
7

---

da  ishtirok  etuvchi  shaxs  portreti,  shuningdek,  m uhim   voqealar 
tasvirlanishi  m um kin.  Kitob  va  gazeta-jum al  graflkasining  k o ‘ri- 
nishlaridan  yana  biri  karikatura  b o ‘lib,  u  tanqidiy  xarakterga  ega 
b o ‘ladi  ham da  o ‘zida  satira  va  yum om i  mujassamlashtiradi.
Karikaturachi  rassom  hayotda  mavjud  b o ‘lgan  voqea  va  hodi- 
salarni  o 'z   asariga  mavzu  qilib  oladi  va  uning  b a ’zi  tom onlari- 
ni  b o ‘rttirish  orqali  rasm lam ing  qiziq  va  kulgili  b o iish ig a  erisha- 
di.  Bu  orqali  rassom  hayotdagi  kam chiliklam i  tanqid  qiladi,  ja- 
m iyat  taraqqiyotiga  xalaqit  beradigan,  zam onam iz,  kishilarimiz 
sha’niga  dog‘  b o ‘lgan  hodisa,  illat  va m arazlam i  qoralaydi,  mavjud 
b o ‘lgan  nodonlik,  xurofot,  tekinxo‘rlik,  poraxo‘rlik,  davlat  rriulki- 
ga  xiyonat  qiluvchilarning  basharalarini  ochib  tashlaydi.  Grafika 
san ’atining  turlaridan  yana  biri  plakatdir.  Plakat  lotincha  so ‘zdan 
olingan  b o ‘lib,  «e’lon»,  «guvohnoma»  degan  m a’noni  anglatadi. 
G rafika  san ’atining  nihoyatda  keng  tarqalgan  turlaridan  biri  am a­
liy  grafikadir.  Turli  xildagi  etiketkalar,  konvert  yuzasiga  ishlanadi- 
gan  bezak  rasmlar,  tabriknom a,  telegram m alar,  m arkalar  grafika- 
ning  shu  turiga  mansub.
Amaliy  grafjka  shunchaki  bezak  uchun  ishlatiladigan  san’at 
em as,  u  ham   san ’atning  boshqa  turlari  kabi  ijtimoiy  hayotda  faol 
qatnashadi,  jam iyatda  b o ‘layotgan  yangiliklar  bilan  om m ani  ta- 
nishtiradi.  H ukum atning  g ‘oyalarini  xalq  orasida  targ‘ib  qiladi.
G rafika san’ati  eng  dem okratik  san’atdir.  U   goh  plakat tarzida, 
goh  gugurt  qutichasining  yuzasiga  ishlangan  tasvir  tariqasida,  goh 
gazeta sahifalaridagi surat tarzida o ‘lkaning uzoq chekkalariga kirib 
boradi,  o ‘sha  yerlarda  m a ’rifat  tarqatadi,  kishilam i  b o ‘layotgan 
yangiliklar  bilan  tanishtiradi.  Shuning  uch u n  ham   grafika  san ’ati 
katta  g ‘oyaviy-siyosiy  aham iyatta  egadir.