II. 4. CHET EL SAN’ATI
XVIII asrning oxiri — XIX asrning boshlarida ijtimoiy hayot
da sodir b o ‘lgan o ‘zgarishlar san’atda g ‘oyaviy-badiiy m azm un-
ning o ‘zgarishiga olib keldi. Ba’zi dem okrat rassomlar ijodida
proletariatning inqilobi bilan bog‘liq asarlar paydo bo‘la bosh-
ladi, san ’at asarlarining tarbiyaviy imkoniyatiga alohida e ’tibor
berila boshlandi. Tanqidiy realizm rivojlandi. Rassomlar o ‘z asar
lari bilan idealistik san’atga qarshi chiqib, aristokratiya parokan-
daliklarini tanqid qila boshladilar. Bu o 'rin d a angliyalik rassom
U.X ogartning satirik kartina va gravyuralarini, germaniyalik ras
som D.Xodovetskiyning hayotiy qalam suratlarini eslab o ‘tish
mum kin.
XVIII
asrning oxirgi choragida Yevropa tasviriy san ’atidagi
asosiy oqim klassisizm oqimi b o ‘lib qoldi. Bu oqim o ‘zining to ‘liq
m ohiyatini ayniqsa, Fransiya san ’atida nam oyon qildi. Bu yerda
u inqilobiy m azm un bilan sug'orilib, o ‘zida burjuaziya inqilobiy
g ‘oyalarini targ‘ib etdi. Bu inqilobiy klassitsizmning yirik vakili va
yo‘lboshchisi Jak Lui David ijodida yaqqol nam oyon b o ‘ldi. U ning
«G oratsiyolar qasami» (1784-y. Luvr) inqilobiy klassitsizm oqim i-
ning xarakterli nam unasidir.
Bu kartinaning sujeti Rim respublikasi tarixidan olingan b o ‘lib,
asarda otaning o ‘z o ‘g ‘illarini dushm anlariga qarshi jangga bo-
30
rishga d a’vat etib, ularga qilich tutqazayotgan vaqti tasvirlanadi.
Rassom bu asarida fuqarolik burchini har qanday shaxsiy inan-
faatdan ustun q o ‘yadi. Yuksak ideallar uchun har qanday qiyin-
chiliklarni yengishga, kerak b o ‘lganda qurbc>n bo ‘lishdan ham
qo‘rqmaslikka da’vat etadi. D avid ijodining eng cho‘qqisi «M a-
ratning o ‘limi» (1793, Bryussel, Nafis san ’at muzeyi) nomli asari
da nam oyon b o ‘ldi. Bu asar XVIII asr Yevropa tasviriy san ’atining
eng nodir asari hisoblanib, unda fransuz inqilobinm g dohiysi M ar-
atning o ‘ldirilishi tasvirlanadi va bu orqali David aniq voqea asosi
da yuksak badiiy obraz yaratadi. «M aratning o ‘limi» asari inqilob
qurbonlari uchun yaratilgan asar sifatida, om m ani inqilobiy ruhda
tarbiyalashga xizmat qildi, ularni kurashga chorladi. David inqilob
yillarida portret janriga ham m urojaat qiladi. Inqilob qatnashchi-
larining, shuningdek, oddiy kishilarning portretlarini yaratadi.
U larning b o ‘ysunmas xarakteri, psixologik holatini ochib beradi.
Bu o ‘rinda uning «Ko‘kchi ayol (1795, Lion) portreti diqqatga sa-
zovordir.
Y evropa sa n ’atida X V III asrning oxirida vujudga kelgan yana
b ir yirik o q im lardan biri rom antizm b o ‘ldi. Bu oqim ning eng gul-
lagan davri 1820—1830-yiIlarga to ‘g ‘ri keladi. Bu davrda ro m a n
tizm o qim ining vakillari o ‘zlarining xarakterli asarlarini yaratdi-
lar. R o m an tizm vakillari sa n ’atni his-tu y g ‘uga, voqelikni d in a-
m ik h arakat vaqtida tasvirlashga, yorqin ranglar gam m asiga alo
hida e ’tib o r berdilar. U lar klassitsizm vakillariga nisbatan real
voqelikka k o ‘proq e ’tib o r bera boshladilar. R om antizm o q im i
ning o 'zig a xos to m on lari shu oqim ning yirik vakili va asoschila-
ridan biri T. Jeriko ijodida o ‘z ifodasini topdi. U n in g «M eduza
soli» kartinasida b o ‘lib o ‘tgan voqea «M eduza» kem asining A t-
lantik o k ean id a falokatga uchrashi tasvirlanadi. O chiq okeanda
«M eduza» kem asi suv osti qoyasiga urilib, p arch alan ib ketadi.
K em ada qutqarish u ch u n h ech qanday vositalar y o ‘q edi. Shu
boisdan kem a a ’zolari kem a q oldiqlaridan sol yasab olishadi
va u n in g ustiga 149 kishi chiqib oladi. Sol ochiq okeanda 14
kun kezadi va shulardan faqat 15 odam sog‘ qoladi. Tasodifan
o ‘tib ketayotgan kem a odam lari to m o n id a n bu qolgan odam lar
qutqarilib qolinadi. Bu asarda rassom an a shu voqeani soldagi
o dam larni uzo qd a suzib borayotgan kem ani k o ‘rib, undan y o r
dam s o ‘rayotgan vaqtini k o ‘rsatgan. R o m an tizm oqim ining yana
31
b ir yirik vakili E .D elakruadir. U n in g «Barrikadalardagi ozodlik»
(1831, Luvr) polotnosi ham bevosita aniq voqeani aks ettirishga
qaratilgan. Bu asar 1830-yil iyul oyidagi inqilob ta ’sirida yaratil
gan b o ‘lib, rassom san ’at tarixida b irin ch i b o ‘lib tarixiy voqeani
aks ettirdi, inqilobda qatnashgan xalq obrazini yaratdi. Rassom
bu asarda b o ‘layotgan jan gning shiddatini, qizg‘inligini, bu in q i
lobda xalqning ham m a tabaqasi qatnashganini, bu xalq inqilo-
bi ekanini ishonarli k o ‘rsata oldi. Q o ‘lida bayroq ushlagan ayol
obrazi ozodlik ram zi sifatida tasvirlangan. Q olganlar esa un g a in-
tilgan. U larni ozodlik olg‘a boshlam oqda.
X V III asrning oxirlaridan boshlab Yevropa san’atida realistik
oqim asosiy oqim lardan biriga aylanib bordi. Voqelikka m urojaat
qilish, hayotda sodir b o ‘layotgan voqea va hodisalarning m o h i
yatini ro ‘y-rost ko‘rsatish ko‘pchilik san ’atkorlar diqqatini o ‘ziga
jalb eta boshladi. Bu prinsip ispan rassomi F. G oyya ijodida alo
hida o ‘rinni egallaydi. U ning polotnolari va satirik ofortlarida is-
panlar hayotida sodir b o ‘lgan voqealar o ‘zining to ‘liq badiiy if-
odasini topdi. U ning «2-m aydan 3-mayga o ‘tar kechasidagi qo-
tillik» (1808, Prado) asari XIX asr xalqlarining ozodlik va mus-
taqillik uchun olib borgan kurashini aks ettiruvchi buyuk asarlar-
dan biridir. Asarda qo‘zg‘olon k o ‘targanlarni tundagi otish nay-
ti tasvirlanadi. Kompozitsiya qurolsiz om m a va qurollangan jal-
lodlarni qaram a-qarshi qo‘yish prinsipida tuzilgan. Asar m arka-
zida oq ko‘ylaqli q o ‘zg‘olonchi tasvirlangan b o ‘lib, u orqali ras
som b o ‘ysunm as ispan xalqi tim solini gavdalantiradi. Goyya
o ‘zining m ashhur ofortlar turkum ida Ispaniyadagi m onarxiya tu -
zum ini, m a ’naviy qashshoq ruhoniylarni, bag‘ritosh inkvizatsiyani
qattiq qoralaydi. XIX asrdan boshlab g‘arbiy Yevropa san ’atida
realistik oqim asosiy o ‘rinni egallab oldi. B uning boisi bor edi, al
batta. K o ‘pgina ijodkorlar ijtim oiy hayotda b o ‘layotgan inqilobiy
harakatlarda qatnashib, shu voqealarni o ‘z asarlarida tasvirlab, shu
bilan birga, ularni ham shu m am lakatning faol grajdani ekanini
chuqurroq his eta boshladilar, ular o ‘z xalqlarining orzu-istaklari,
intilishlari bilan yashay boshladilar.
XIX asrdan boshlab m anzarachi rassomlar ko‘zga ko‘rinarli
yutuqlarni q o ‘lga kirita boshlaydi. U lar jonajon o ‘lkalari m anzara-
sini chizish orqali kishilarda o ‘z yurtiga m uhabbat uyg‘otish, ular-
da vatanparvarlik tuyg‘ularini oshirishga harakat qildilar. M anzara
32
janriga b o ‘lgan bunday m unosabat angliyalik rassom J.Konstcbl va
fransiyalik barbizon m aktabining yirik vakillari T. Russo, Sh. Do-
bini va boshqalar ijodida yaqqol ko‘zga tashlanadi. U lar erta ba-
horgi m aysazorlarni, suv, havo, nur go‘zaIIigini kuylaydilar. Ja-
m iyatning ilg‘or ijodkorlari shu mavjud hayotda sodir b o ‘layotgan
voqealam i tasvirlash bilan chegaralanm asdan, shu bilan birga, shu
voqelikni ideal taraqqiyot yo‘liga burish, dunyoni go‘zallik qonun-
lari asosida qayta qurish ishtiyoqi bilan yondashadilar. 0 ‘z asar-
larini shu maqsadga b o ‘ysundirishga harakat qiladilar. Bu davr
san ’atkorlarining asarlari ko‘proq tanqidiy xarakterga ega b o ‘lib,
sotsial tengsizlik, og‘ir m ehnat va boshqa jam iyat illatlarini ro‘yi-
rost ko‘rsatishga intilish bilan xarakterlanadi. Buni ko‘rsatishda,
ayniqsa, m ehnat mavzusi k o ‘pchilik ijodkorlar diqqatini o ‘ziga jalb
qiladi. D ehqon, hunarm and va ishchilar hayoti, m ehnati ko'pgina
san’atkorlar asarlarining bosh mavzusi b o ‘lib qoldi. Shunday mav-
zuda ijod qilgan san ’atkorlardan biri O .D om edir. U o ‘z asarlari
da b o ‘layotgan voqealarni tasvirlar ekan, u shu voqealarga o ‘z m u-
nosabatini bildiradi, insonlar orasidagi samimiy m uhabbatni kuy
laydi, burjua illatlarini, ikkiyuzlamachilikni tanqid qiladi, hayotiy
voqealarga befarqlikni qoralaydi.
O.
D om ening ana shunday mavzularga bag‘ishlangan asarlari^
dan biri «Q onun chiqaaivchilar uyasi» (1834) asaridir. Bu asar-
da rassom deputatlarni palata majlisi vaqtida tasvirlaydi, h ar bir
obrazning individual xarakterini ochib berishga harakat qila
di. Lekin shu bilan birga, bu obrazlarning ham m asida um um iy
o ‘xshashlik — atrofga befarqlik, m a’naviy pastlik, aqliy notavonlik
yaqqol seziladi. «Davlat arbobi» degan oliy nom ga bularning hech
qanday daxli yo‘qligini ko ‘rsatadi.
D om ening ta ’sirchan asarlaridan biri «Transonen k o ‘chasi»
(1834) polotnosidir. Bu asarda ishchi kvartallaridagi q o ‘zg‘olon-
chilarning qirg‘in qilinishi ju d a ta ’sirchan qilib ko‘rsatilgan. Polda
o ‘lib yotgan ishchi, uning tagida ezilib o ‘lib qolgan go‘dak, qariya-
ning tasviri orqali fojianing nihoyatda og‘ir ekanligini ko‘rsatishga
harakat qilgan.
D om e o ‘z ijodida ijobiy obrazlarga ham m urojaat qiladi. Oddiy
m ehnatkash xalq obrazini m ehr bilan tasvirlaydi, ularga o ‘z xay-
rixohligini bildiradi. U ning «Kir yuvuvchi», «III klass vagon pas-
sajirlari» degan asarlari shular jum lasidandir. O ddiy xalq hayoti va
33
m ehnatining tasviri yirik fransuz rassomlari J.F.M illeva, G .K urbe
asarlarining m azm unini tashkil etadi. M illening m ashhur asar-
laridan biri «Boshoq yig‘uvchi ayollar» kartinasidir. Bu asarda
dehqon ayollari, o ‘rim dan keyin dalada qolgan bug'doy boshoq-
larini yig‘ayotganlam ing tasviri orqali dehqonlar turm ushining ni-
hoyatda og‘ir ekanligini ko'rsatadi G .K urbe o ‘z asarlarida ijtimoiy
hayotda sodir b o ‘layotgan o ‘zgarishlarni ochib berishga intildi.
«D emokratik san’at realizmdir», — degan edi u. U bu tezisiga um -
rining oxirigacha sodiq qoldi. Kurbe o ‘zi bilgan va uni o ‘rab tu r
gan voqealam i tasvirlar ekan, ularning ulug‘vor, badiiy b o ‘lishiga
harakat qildi, uning kartinalari ichida «Ornandagi ko‘mish m aro-
simi» kartinasi diqqatga sazovordir. Bu kartina bevosita m a’lum
voqea asosida ishlangan b o ‘lib, unda tasvirlangan har bir obraz
rassomga tanish va ular qaytarilmas xarakterga, o ‘z dunyoqarashi-
ga ega b o ‘lgan shaxslardir. Passom har bir shaxsning xarakterini,
bo'layotgan voqeaga m unosabatini ko‘rsatish orqali asar g'oyasi hi-
soblangan inson qadrining so‘nib borayotganligini ochib berishga
muvaffaq b o ‘ldi.
II. 5. H O Z IR G I ZA M ON CH ET EL SAN’ATI
Ikkinchi jaho n urushining tugashi ezilgan Osiyo, Afrika, Lo-
tin Amerikasida milliy ozodlik harakatlarini kuchaytirib yubordi.
Xalqlarning mustaqillik, ozodlik uchun kurashi ko‘pgina m am lakat
larda yangi mustaqil davlatlarning tarkib topishiga olib keldi. Bu
sodir b o ‘lgan jiddiy o ‘zgarishlar m am lakatlarning ijtimoiy hayotiga
katta ta ’sir ko‘rsatdi, inqilobiy proletariat bilan dem okratik tashki-
lotlarning aloqasini kuchaytirdi va u, o ‘z navbatida, m adaniyat va
san ’atning ideologik kurashdagi rolini oshirib yubordi. Form alis-
tik va realistik san’at orasidagi kurash yanada keskinlashdi. Form a-
listik oqim nam oyandalari kapitalistik m am lakatlarning burjua-
ziya m atbuoti, maxsus suratlar bilan savdo qiluvchi firm alar, dav-
lat tashkilotlari va yirik muzey rahbarlari tom onidan qo‘llab-quv~
vatlanadi. Bu oqim larning eng yiriklari ekspressionizm, surrealizm
va abstraksionizmdir.
Ekspressionizm (fransuzcha so ‘z b o ‘lib, ifodalash m a ’nosini
bildiradi) hozirgi zam on form alistik oqim ning yirik tu rlaridan
b iridir. Bu oqim voqelikni real tasvirlashni in ko r etadi, uni ata-
34
yin
buzib k o ‘rsatishni, prim itiv san ’atni ulug‘laydi. Bu oqim ias-
•om lari real voqelikning tasviridan k o ‘ra, kishi psixikasida sodir
bo‘ladigan turli vahim ali alahsirashlar, voqelikka q o 'rq in ch bi
lan
qarashga undovchi asarlarni yaratishga, b u dunyoni bevafo
qilib
k o ‘rsatishga harakat qiladilar. Form alistik oqim lardan yana
biri
bu surrealizm dir (fransuzcha so ‘z b o iib , realizm dan yuqori,
degan m a’noni bildiradi). Surrealistlarning asarlarida mistik
g'oyalar voqelikning o ‘ta illuzion — naturalistik tasvirlanishi bilan
bir qatorda, uning k o ‘rinishini kishi aqliga to ‘g ‘ri kelm aydigan
darajada buzib aks ettiradilar. S.D ali bu oqim ning yirik vaki-
lidir. U ning « 0 ‘lik shahar» deb nom langan surati shu oqim ning
o ‘ziga xos xususiyatini ifodalaydi. H ozirgi zam on yirik fo rm a
listik oqim laridan y ana biri — bu abstraksionizm dir. Bu oqim
realizm ni bu tunlay in ko r etadi. V oqelikni o ‘ziga o ‘xshatishdan
voz kechish va u ning o ‘rnini shu voqelik to ‘g‘risida ta s a w u r bera
oladigan shakl, rang d o g ia ri, chiziqlar orqali tasvirlashga d a ’vat
etadi. Bu oqim nazariyotchilari esa rassom o ‘z asarlari orqali to -
m oshabinga b iro r-b ir g 'o ya, fikr, h is-tuy g‘u yoki kayfiyat berishi
shart em as, to m oshabin rassom tasvirlagan turli rang d o g ia ri,
chiziqlar, hajm lardan o ‘ziga kerak b o ig a n faraziy-optik tasav-
vur qilishi kerak, deb ta i i m beradilar. Bu bilan u la r san ’alning
m uhim to m o n i, insonga m a ’naviy ozuqa berish im koniyatini b u
tunlay cheklab q o ‘yadilar.
Lekin hozirgi zam on chet el san’atida faqat form alistik oqim
mavjud va bugungi kun san’atining xarakterli tom onini belgilaydi,
deyish n o to ‘g‘ri b o i a r edi. K apitalistik m am lakatlardagi progressiv
rassomlar o ‘z asarlari bilan jam iyat taraqqiyotiga xizm at qilm oqda-
lar, yer yuzida tinchlik, d o ‘stlik, birodarlik, tenglik qaror topishi
uchun kurashm oqdalar. U larning asarlari o ‘zining sotsial o ‘tkirligi
va ta ’sirchanligi bilan ajralib turadi. Bu o ‘rinda fransuz rassomi
A. Fujeron, italiyalik rassom R. G u ttu zo , haykaltarosh D .M antsu
asarlarini eslab o ‘tish kifoyadir.
Hozirgi zam on san ’ati to ‘g ‘risida gapirganda Lotin Amerikasi
m am lakatlarining progressiv san’ati, Osiyo, Afrika xalqlari san’ati
haqida ham alohida to ‘xtalish zarur b o ia d i. Bu q it’a mam lakat-
larida milliy san’at o ‘choqlari shakllanibgina qolmay, balki jahon
san ’ati tarixiga o ‘zining sezilarli ta ’sirini o ‘tkaza olgan progressiv
san ’atkorlar ham yetishib chiqdi. M eksikalik graflk rassom, A. Bus-
35
tosning A QSH da yasalgan gravyurasi, A .G om esning «Urushga
qarshi ona» grafikalari o ‘zining sotsial ta ’sirchanligi bilan ajralib
turadi. Afrika, Osiyo m amlakatlari xalqlarining badiiy hayotida esa
jiddiy ko‘tarilish yaqqol ko‘zga tashlanib borm oqda.
Ruminiyalik rassom K. Baba o ‘zining b ir qator asarlari bilan
keng jam oatchilikka tanish. U portret, hayotiy-maishiy jan rd a asar
lar yaratgan. U ning m ashhur asarlaridan biri «Dalada dam olish»
(1954) kartinasidir. Rassom har bir obraz xarakterini to ‘liq ochish-
ga, kompozitsiyani tuzishda voqelikni tabiiy holda ko‘rsatishga in-
tiladi, bu esa uning asarlarining ta ’sirchanligini yanada oshiradi.
G erm aniyalik haykaltarosh F .K rem er bugungi haykaltarosh
lik san ’atining yirik vakillaridan biridir. U ning Buxeivalddagi fa-
shizm qurbonlari uchun o ‘rnatilgan yodgorligi davrimizning yetuk
m onum ental asarlaridandir. K o‘p figurali bu kompozitsiyada qa-
m oqdagilam ing qo‘zg‘oloni aks ettiriladi. Ozodlik uchun birlashgan
kishilar obrazi asar g‘oyasini tashkil etadi. Kompozitsiya m arka-
zidagi o ‘layotgan jangchi obrazi orqali haqiqiy vatanparvar, o ‘z
xalqiga sodiq kishini tasvirlab, tom oshabinda dushm anga nisba
tan nafrat uyg‘otadi. Bu kompozitsiya murakkab psixologik asardir.
Bu yerda tasvirlangan har bir obraz o ‘z xususiyatiga ega. U lar
ning ham m asida ozodlikka intilish kuchli. Bu intilish ularni yago-
na oilaga birlashtirgan. Asarning o ‘ziga xos badiiy tili, san’atkor
foydalangan yorug‘-soya kurashidagi keskinlik, obrazlarning tashqi
ko‘rinishi birgalikda bu asarga joziba baxsh etadi.
Hozirgi zam on jah o n san ’ati taraqqiyoti ju d a m urakkabdir. Bu
form alistik va realistik san’at tarafdorlari kurashining keskinlashuvi
bilan belgilanadi. Bunga sabab bugungi kun ideologik kurashida
san ’atning roli ortib borayotganligidir. O m m aning ongiga ta ’sir
etish, uning dunyoqarashini egallashga intilish kuchayib b o rm o
qda. Lekin shuni qayd etish kerakki, keyingi paytlarda realistik
sa n ’atga boMgan qiziqish ortib borayotganligi sezilm oqda. Buni
keyingi yillarda tashkil etilayotgan k o ‘rgazm alarda realistik asar-
larning keng o ‘rin egallayotganligidan bilsa b o ‘ladi. Y er yuzi-
da realistik s a n ’at ta rafd o r-larin in g ortib borayotganligi, u la r
ning o ‘z asarlarida davrning ilg‘o r g ‘oyalarini ifodalayotgan-
liklari bugungi ja h o n sa n ’ati taraqqiyotining xarakterli to m o n i-
ni belgilam oqda.
36
II. 6. Q A D IM G I 0 ‘ZBEK SAN’ATI
0 ‘zbek san’ati qadimiy tarixga ega. Hozirgi 0 ‘zbekiston hudu-
dida ibtidoiy jam oa davridayoq odam lar yashaganlar. U lar yashagan
manzillardagi qoya suratlar, bronzadan yasalgan turli xildagi ta-
qinchoq, m ehnat va urush qurollari ibtidoiy jam o a davri kishisining
hayotini bilishga yordam beradi. Shunday qadimiy yodgorlik surat -
laridan biri Zarautsoydagi (Surxondaryo vil.) qoyaga ishlangan su-
ratlardir. Bu surat birm uncha prim itiv, sodda bo'lishiga qaramay,
ibtidoiy jam oa davri kishilari hayoti, ularning yow oyi hayvonlar-
ni ov qilayotgan vaqti ishonarli talqin etilgan. Chopib borayotgan
yow oyi qo‘tos, shoxli buqalar va unga niqob ostiga yashirinib, hu-
jum qilayotgan odam lar tasviri orqali ibtidoiy jam oa davri rasso-
mi shu ov manzarasidagi kuchli harakat va hayajonni ustalik bilan
ko'rsata olgan. Suratda, ayniqsa, hayvonlar tasviri ifodali chiqqan.
U lardagi kuch, epchillik hayotiy talqin etilgan. G ‘op devorlariga
ishlangan suratlar O ‘zbekistonda, jum ladan, Boysun va Term iz tu -
m anlari, Sam arqand, Toshkent, Jizzax, Xorazm , F arg'ona viloy-
atlaridan arxeologlar tom onidan ko‘plab topilgan. Bu suratlar-
ning mavzusi jud a chegaralangan. Asosan, hayvonlar tasviri yoki
ov m anzaralarini uchratam iz. Shu bilan birga, topilgan suratlar
orasida uy hayvonlarining tasviri (kuchuk, ot, sigir, qo‘y, tovuq
va h.k.) ham uchrab turadi. Bu tasvirlar ibtidoiy jam oa tuzum i-
dagi o ‘troq holda hayot kechirayotgan odam larning tevarak-atrofni
o ‘ziga b o ‘ysundirish, ular tafakkurining taraqqiy etib borayotga-
nini tushunishda m uhim rol o ‘ynaydi. Eram izdan aw algi asrning
oxirlari va yangi eraning boshlarida 0 ‘zbekistonda kulolchilik bo-
rasida jiddiy rivojlanish sezildi. Bu davrlarda yaratilgan turli shakl
va kattalikdagi ko‘zacha va xum chalar qurol va dastgohsiz, q o ‘lda
bajarilgan. U larning tashqi bezagiga e ’tibor berilganligi seziladi.
Jum ladan, ushlaydigan bandi k o ‘pincha biror bir hayvon ko‘proq
qo‘y, q o ‘chqor boshiga o ‘xshatib ishlangan. Vaqt o ‘tishi bilan bu
shakllar soddalashib borgan, xum yuzasi esa chiziqli naqshlar bilan
bezatila boshlagan. Bu davrlarda oltindan, kum ushdan bezak va
am aliy buyum lar ishlash san ’ati ham keng tarqala boshlagan. T as
viriy san ’atda ham mavzu kengayib borgan. Bu o ‘rinda yuz m an
zaralarini aks ettiruvchi' b o ‘rtm a tasvirlar, jangchilar obrazi diqqat-
ga sazovordir. Yozuv m anbalariga ko‘ra, quldorlik davrida ham
37
0 ‘rta Osiyoda san’atga qiziqish kuchli b o ig a n . Boylarning uyi,
ibodatxona devorlari suratlar, naqshlar bilan bezatilgan.
Eramizning boshlariga kelib, iqtisodiy jih atd an birm uncha il-
gari siljish yuz bera boshladi, shaharlar qurilislii jonlandi. Bu davr
san’atida grek san’atining ta ’siri borligi seziladi. M ayda haykal
taroshlik keng tarqaldi. Bunday haykalchalar Sug‘d, X orazm da-
gi shaharchalardan ko‘plab topilgan. Term iz atrofidagi topilgan
haykallarda esa, k o ‘proq Budda va uning shogirdlari tasviri uchray-
di. Yangi eraning boshlarida devoriy rangtasvir borasida ham asar-
lar yaratilganligini Term izdan topilgan devoriy suratlar tasdiqlaydi.
Xorazm yodgorliklari, ayniqsa Tuproq qal’adan (II I —IV asr) topil
gan hayvon va devoriy rasmlar qadimgi o ‘zbek san ’atini bilishda
m uhim daliliy material b o iib xizmat qiladi.
V I—VII asrlar ham san ’at, ham m adaniyat tarixida ko'tarilish
davri b o id i. Bu asrlarda ko‘plab yirik m onum ental inshootlar, ha-
sham atli binolar qurildi. Varaxsha (Buxoro vil.), Afrosiyob (Sa-
m arqand vil.) dagi saroy qoldiqlari, ularning devorlariga ishlangan
suratlar, yaratilgan haykallar yuksak m ahorat bilan ishlanganligi
hozir ham kishini hayratga soladi. Abu Rayhon Beruniy, M uham
m ad Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Forobiy yashagan vaqtlar ham
bizga ju d a ko‘p nodir yodgorliklar qoldirdi. Bu asrlarda m e’morlik
yetakchi o ‘rinni egalladi. Shu davrning nodir yodgorligi b o ig a n
Somoniylar maqbarasi o ‘z davrining estetik-falsafiy qarashlarini
mujassamlashtirgan. Tem ur va Tem uriylar davrida yaratilgan Bibi-
xonim masjidi, A m ir Tem ur maqbarasi, U lug‘bek madrasasi va
rasadxonasi, Shoxi Z inda ansambli — bularning ham m asi xalq b a
diiy m erosining yorqin sahifasini tashkil etibgina qolm ay, balki ja
hon tasviriy san’ati tarixi sahifalarida o ‘zining faxrli o ‘rnini egal
laydi. Bu davrlarda m iniatura san ’ati borasida ham sezilarli jo nla-
nish b o id i.
Shu davrda yashab ijod etgan Kam oliddin Behzod, M ahm ud
M uzahhib, M u rod Sam arqandiy va boshqa qator m usaw irlar m inia
tura san ’atining nodir nam unalarini yaratib qoldirdilar. Bular orasi-
da, ayniqsa, K .Behzodning faoliyati (taxm inan 1466—1535-yillar)
diqqatga sazovordir. Behzod X irotda tugilgan. Bu yerda Husayn
Boyqaro kutubxonasida ishlagan. 1507-yili Xuroson Shayboniyxon
q o iig a o ‘tgach, Behzod Buxoroga ko‘chib kelgan va shu yerda 1522
yilgacha yashab, ijod qilgan va o ‘zining m ashhur Shayboniyxon
38
portretini yaratgan. Keyinchalik qisqa vaqt Tabrizda (1522-1524)
keyin yana H irotda yashab ijod etgan. Buyuk Alisher Navoiyning
g ‘am xo‘rligida kamol topgan Behzod S a’diyning «Bo‘ston», «Gu-
liston», N izom iyning «Xamsa», Xisrav-Dehlaviyning «Xamsa»,
Sharaflddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlariga ko‘plab surat
lar chizgan. N avoiyning dostonlarini ajoyib suratlar bilan bezagan.
Behzod portretchi rassom sifatida ham m ashhurdir. U Navoiy,
Jom iy, H usayn Boyqaro, Shayboniyxon portretlarining muallifidir.
B undan tashqari, m anzara, tarixiy, hayotiy, maishiy janrlarda ham
samarali m ehnat qilgan. Bu o ‘rinda uning «Juma masjidi qurilishi-
da» m iniaturasini eslab o ‘tish m um kin. U ning mavzutik kom pozi-
tsiyasi dinam ik xarakterga ega.
B ehzod o ‘z ishining ustasi edi. U 0 ‘rta Osiyo m iniatura mak-
tabining rivojlanishiga katta ta ’sir ko ‘rsatdi. Behzodning ijodiy
rejalarini keyinchalik uning shogirdlari Qosim Ali, M ahm ud M u-
zahhib, M ulla Y usuf va boshqalar davom ettirdilar.
X V II—XVIII asrlarda Buxoro, Xiva, U rganch, Toshkentda
yaratilgan m e ’m orchilik obidalari, dekorativ-am aliy san’at buyum
lari xalqning g o ‘zallikka b o ‘lgan intilishidan dalolat beradi. XIX
asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida o ‘zbek san’ati tarixi-
da yangi bosqich boshlandi. Bu davrda xalq dekorativ-am aliy
san ’ati yetakchi o ‘rin egalladi. Bu san ’at shu davr kishilari uchun
voqelikni, tevarak-atrof go‘zalligini yuksak poetik shakllarda aks et-
tiruvchi, ularning hayot, go‘zallik tushunchalarini ifodalovchi bir-
dan bir san’at turi b o ‘lib qoldi. Q o‘li gul xalq ustalari yaratgan nafis
zargarlik buyum lari, kulolning ajoyib sopol buyum lari, naqqosh-
ning bezaklarida shu davr kishilarining voqelikka b o ‘lgan estetik
m unosabati, estetik ideali, hayot to ‘g‘risidagi falsafiy qarashlari
o ‘zining badiiy talqinini topdi. Bu davrlarda Buxoro, Xiva, Q o‘qon
va boshqa shaharlarda qurilgan m e’m orlik yodgorliklari, A. D onish
(A hm ad Kalla) va boshqa m iniatyurachilar ijodida o ‘zbek xalqi-
ning boy o ‘tm ishi a n ’analari davom ettirildi.
0 ‘rta Osiyoning Rossiya bilan q o ‘shilishi natijasida ijtimoiy
hayotda sodir b o ‘lgan o ‘zgarishlar bevosita sa n ’atda ham o ‘z ifo-
dasini to p a bordi. Buni dekorativ-am aliy san ’at asarlaridagi y an
gi kom pozitsiyalarda, ularning sujet va m otivlarida, real hayotning
tasvirlanishida voqelikni ustalar to m o n id an real tasviriga intilishla-
rida ko‘rish m um kin. Bunday o ‘zgarishlar rus va o ‘zbek m e’moi lik
39
san’ati a n ’analarining bir-biriga yaqinlashishi va q o ‘shilishi nati
jasida paydo b o ig a n yangi uslublarda ham nam oyon b o ia bosh
ladi. M uhim i, XIX asrning ikkinchi yarm idan boshlab o ‘zbek
xalqining badiiy hayotida sodir b o ig a n m uhim o ‘zgarishlardan
biri — bu realistik dastgoh san ’atining m aydonga kelishi edi. Jon-
li narsalar tasvirining din tom onidan taqiqlanishi bu san’atning
0 ‘rta Osiyo xalqlari orasida tarqalm asligining sababi b o id i. H ozir
bu san’at rivojlanmoqda. D astgoh realistik rasm lar chizishni bi
rinchi b o iib XIX asrning 40-yillaridan boshlab 0 ‘rta Osiyoga kela
boshlagan rus badiiy m aktabining talabalari boshlab berdilar. Bu
borada rus rassomlari V .V .V ereshagin, A. K aram zin, I. Kazakov,
S. Yudin, R. Z om m er, ukrain rassomi S. Svetoslavskiy va bosh
qalar ijodi diqqatga sazovordir. Lekin shu bilan birga, rus rassom-
larining m ahalliy xalq oldida borliqni, ayniqsa, jonli narsalarni
d o ‘zax jazosidan q o ‘rqm ay tasvirlashlari ruh o n iy lar o b ro ‘yining
pasayishiga, dinga ishonchsizlik tu g ilish ig a olib kelishi m uqar-
rar edi. 1886-yildagi k o'rgazm ad a toshkentlik Buxta Sodiq
X o ‘jayevning alebastrdan yasagan ot va kiyik haykalchalarin-
ing q o ‘yilishi, 1915-yil bosm adan chiqqan S. Siddiqiyning «K o‘r
o ‘g ii» epik poem asiga ishlangan grafik illustratsiya)arining y u
zaga kelishi davr taqozosi edi. 0 ‘zbek san ’atida mavjud b o ig a n
a n ’analar, shakllanib kelayotgan yangi tendensiyalarning mav-
judligi esa o ‘zbek s a n ’atining tarixan qisqa vaqt ichida katta m u-
vaffaqiyatlarga erishganligini k o 'rsatad i. Bu asosda esa o ‘zbek
sa n ’ati shakllandi, rivojlandi.
San’at insoniyat tarixida yangi davrni boshlab berdi. Bu san’at
chin m a’noda om m aning orzu-istaklarini, his-tuyg‘u, fikr-o‘ylarini
ifodalovchi san ’atga aylandi. X alqning o ‘zi esa uning ijodkori b o iib
maydonga chiqdi.
San’at shu om m aga tushunarli b o iish i va om m a tom onidan
sevilishi lozim. U om m aning tuyg‘usini, fikrini va irodasini bir-
lashtirishi, om m ani ko‘tarishi kerak. San’at om m a orasida san’at-
korlar yetishtirib chiqarishi va ularni o ‘stirishi kerak. Kamol topib
kelayotgan m e’morlik, am aliy-dekorativ va tasviriy san ’atning nodir
yodgorliklari jaho n san ’ati taraqqiyotida salmoqli o ‘rinni egallab,
uning rivojiga o ‘z ta’sirini o ‘tkazmoqda. 0 ‘sha davrda san ’atning
mavzusi kengaydi, uning yangi tu r va janrlari m aydonga keldi.
Ana shunday janrlardan biri tarixiy-inqilobiy janrdir. Bu jan r-
40
iiing m azm uni bevosita inqilob, grajdanlar urushi yillari va ular
ning rahbari va yoiboshchisi faoliyati bilan bogiiqdir. Rassom va
haykaltaroshlar bu janrga m urojaat qilar ekanlar, dastlab xalqning
ulug‘vorligi va qudratini ochib berishga, xalq va partiya birligidagi
kuchni ifodalashga harakat qiladilar. Izhor etish, uning olijanobli-
gi va prinsipialligidan hayratlanish, uning, jum ladan, N .A .A n-
dreyevning (1931 — 1932) haykaliga xos prinsipiallik, o ‘tkir zako-
vat va kelajakka ishonch yuksak professional m ahorat bilan ba
diiy ifodalangan. A.M . Gerasim ovning (1930) m ashhur rangtas-
viri esa ko‘z o'ngim izda kuchli va otashin notiq obrazini gavda-
lantiradi. Osm ondagi pag‘a-pag‘a qora bulutlar, nam oyishchilar-
ning q o iid ag i qizil alvon va bayroqlarning hilpirashi esa davrning
notinchligini ochib berishga xizmat qiladi. H ayoti va faoliyatiga
bagishlangan asarlar urushdan keyingi yillarda ham ko‘plab ish-
landi. B.V.Ioganson boshchiligida bir guruh rassomlar ishtiroki-
da yaratilgan asar «Yoshlarning III sobiq syezdda chiqishi» (1951)
urushdan keyingi sobiq sovet san’atida yoshlar hayoti va faoliyatiga
bagishlangan yirik polotnolardandir.
Do'stlaringiz bilan baham: |