M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

M e’morlik  san’ati
Inson  hayoti  bilan  uzviy  bog‘liq  b o ‘Igan  san ’at  m e’morlik 
san ’atidir.  Bu  san ’at  ham   san ’atning  boshqa  turlari  singari  o ‘zida 
inson  aqliy  faoliyati,  tabiatiga  b o ‘lgan  m unosabatlarini  aks  ettira- 
di,  ijtimoiy  tuzum   xarakterini  ochib  beradi,  jam iyat  ideologiyasini
18

---

o ‘zida  ifoda  qiladi.  Bu  san ’at  inson  bilan  birga  paydo  b o ‘ldi.  L) 
o ‘zini  dastlab  yog‘in-sochindan,  issiq-sovuqdan  him oya  qilish, 
tunlari  xotirjam  yotish  u ch u n  joylar qurdi.  Bu joylar tosh,  yog‘och, 
loylardan  qurildi,  tabiiy  g‘orlar  turar-joy  manzillariga  aylantirildi. 
Vaqt  o ‘tishi,  inson  ongining  taraqqiy  etishi  bilan  uylar,  saroy  va 
ibodatxonalar vujudga  keldi.  Istehkom ,  qal’a,  shaharlar,  k o ‘prik va 
keng  yo‘llar  qurildi.  Zavod-fabrikalar,  yirik  kosm odrom lar  — bular 
ham   davr  taqozosi  bilan  m aydonga  kelgan  m e’m orlik  san ’atining 
turlaridir.  M e’m orlik  san ’ati  ham   san ’atning  boshqa  turlari  sin- 
gari  inson  psixologiyasiga  ta ’sir  etadi,  uning  kayfiyatini  belgilaydi, 
ish  qobiliyatiga,  dunyoqarashiga,  fikrlashiga  ta ’sir  etadi.  Shu  bois- 
dan bu  san’at h am  ju d a  qadim dan  sinfiy  xarakterga  ega b o ‘lib,  ijti- 
moiy  tuzum   xarakterini  o ‘zida  ifodalab  kelgan.  Bu  holni  bizgacha 
saqlanib  kelgan  turli  davrlarga  m ansub  b o ‘lgan  m e’morlik  yodgor- 
liklarini  taqqoslab  bilish  mum kin.
M e’morlik  san ’atida  geom etrik  shakl  va hajm lar asosiy  ifoda va 
tasvir  vositasi  hisoblanadi.  Shularning  turli  xildagi  nisbat  va joyla- 
nishlari,  o ‘zaro  kom binatsiyalari  m a’lum  m e’m orlik  kompozitsiya- 
sini  tashkil  etadi.  Bu  o ‘rinda  Buxorodagi  m ashhur  Ismoil  Som oniy 
m aqbarasini  olib  ko‘raylik.  Bu  bino  asosan  to ‘rt  yoqli  prizm a  va 
yarim shar  —  gum bazdan  tashkil  topgan.  U lar  ham korlikda  yago- 
na  m e’morlik  kompozitsiyasini  tashkil  etadi.  Bu  geom etrik  shakl­
lar,  o ‘z  navbatida,  dekorativ  bezaklar  hisobiga  boyitilgan.  M aqba- 
ra  devoridagi  oq-qora  soyalar  esa  uning  badiiy  qiym atini  yana- 
da  oshirgan.  Bu  yodgorlikda  o ‘rinli  topilgan  nisbatlar,  dekorativ 
elem entlarning  o ‘z  o ‘rniga  tushganligi  uni  tugal  badiiy  asar  dara- 
jasiga  ko‘targan.
M e’m orlik san’ati b ir necha turlarga b o iin a d i.  Bular uy-joy qu­
rish  sa n ’ati,  shahar  qurish  san ’ati,  sanoat  va  suv  inshootlari  qurish 
san ’ati  ham da jam o at  va  m a’muriy  binolar  ko‘rish  san ’atidir.  Bu­
lar  ham   o ‘z  o 'rn id a  yana  qator  turlarga  ajraladi.  Bu  turlarning  har 
biri  o ‘ziga  xos  funksiya  va  xarakterga  ega  b o ‘lib,  ular  binolarning 
loyihasi,  tashqi  va  ichki  ko‘rinishi,  badiiy  bezatilishi  bilan  ajralib 
turadi.  H ar  bir  m e’m orlik  yodgorligining  qiym ati  va  go‘zalligi  slni 
yodgorlikning  o ‘z  maqsadiga,  vazifasiga  to ‘liq  javob  berishidadii. 
M asalan,  te atr binosining  tashqi  ko‘rinishi,  badiiy  bezaklari,  mak- 
tab  yoki  fabrika  binosining  tashqi  ko‘rinishi,  badiiy  bezatilishulan 
butunlay  farq  qilishi  o ‘z -o ‘zidan  m a’lum.  Shuning  uchim  liain
19

---

qurilgan  binoning  funksiyasi  va  xarakteri  uning  tashqi  va  ichki 
bezatilishida,  k o ‘rinishida ifoda  etiladi  va bir-biridan  ajralib turadi. 
M e’morchilikdagi bu talablarni  hisobga olmaslik uning kishi  asabi- 
ga  tegish,  charchatish  hollarini  keltirib  chiqarishi  m um kin.