Haykaltaroshlik. Tasviriy san’atning turlaridan biri b o ‘lgan
haykaltaroshlik asarlarida borliq hajmga ega b o ‘lgan shakllar orqali
m akonda tasvirlanadi. Stol ustiga qo‘yiladigan haykalchalar, park
va xiyobonlarga o ‘rnatilgan turli haykal va yodgorliklar, binolar-
ning devorlariga, tanga, belgi, medal kabi buyum larning yuzasida-
gi bo ‘rtm a tasvirlar haykaltaroshlik san’atining turli ko‘rinishi hi
soblanadi.
H aykaltaroshlik asarlari o ‘z ishlatilish o ‘m i, bajaradigan vazi-
fasi va tayyorlanish usuliga qarab turlicha nom lanadi. U lar odat-
da dum aloq va qabariq ko‘rinishda b o ‘ladi. D um aloq haykallarni
ham m a tom ondan aylanib ko‘rish m um kin b o ‘lsa, qabariq haykal
larni yuzaga b o ‘rttirib ishlanganligi sababli faqat bir tom ondan
k o ‘riladi. Qabariq haykallar relyef deb ataladi. «Relyef» fransuz-
cha so‘z b o ‘lib, yuza degan m a’noni bildiradi. Relyefli haykallarda
asosiy obrazlar bilan b ir qatorda, kenglik, tabiat manzaralarining
ko‘rinishi ham aks etadi. Shuning uchun bunday relyeflarni ba’zan
perspektivali relyef deb ham yuritiladi. Relyef, o ‘z navbatida, ikki
turga b o ‘linadi. U lardan biri barelyef, ikkinchi turi esa gorelyefdir.
«Barelyef» ham fransuzcha so‘zdan olingan b o ‘lib, past relyef degan
m a ’noni anglatadi. Barelyefda haykal tekis yuzaga nisbatan biroz
qabargan (bo‘rtgan) b o ‘lib, lekin uning qalinligi o ‘zining haqi-
qiy qalinligining yarm idan oshmasligi lozim. M asalan, tanga, zna-
chok, medal yuzalaridagi b o ‘rtm a tasvirlar bunga misol b o ‘la ola
di. Barelyeflar ayniqsa, am aliy san ’at buyum larini, m e’morchilik
binolarini bezashda ju d a qo‘1 keladi. Qadimgi G retsiyada hayot-
da ishlatiladigan turli xil buyum lar, masalan, ko‘za, guidon, qurol-
aslahalarning yuzalarini barelyeflar bilan bezaganlar, binolarning
devorlariga turli hayotiy voqealarni aks ettiruvchi b o ‘rtm a tas
virlar ishlaganlar. «Gorelef» so‘zi ham fransuzcha b o ‘lib, baland
10
relyef m a’nosini bildiradi. H aykaltaroshlikning bu turida tasvirlar
yuzadan sezilarli darajada bo 'rtib chiqqan b o ‘lib, uning qalinligi
o ‘zining haqiqiy qalinligining yarm idan oshgan b o ‘lishi shart.
Relyefning yana bir turi bor. Bu o ‘yib ishlangan relyeflardir.
Bunday relyeflar, odatda, tekis yuzaga o ‘yib ishlanadi. Yuzani
o ‘yish natijasida hosil b o ‘ladigan yom g‘-soya o ‘yini hisobiga tasvir
ko‘zga tashlanadi. Bunday relyeflarning im koniyati chegaralangan
b o ‘lganidan ular am alda ju da kam q o ‘llaniladi. Bunday relyeflar
qadimgi M isrda ishlatilgan. Haykaltaroshlik asarlari uchun turli
xildagi m ateriallar ishlatiladi. Bu m ateriallar haykalga turli xarakter
va m azm un berishda xizmat qiladi. M asalan, tosh-granitda ishlan
gan haykallar kishida ulug‘vorlik, adabiylik baxsh etsa, aksincha,
m arm arda ishlangan haykallar nozik, ko'rkam ko‘rinadi. Shuning
uchun haykallar o ‘zining m azm uni va o ‘rnatiladigan joyiga qarab,
har xil m ateriallardan ishlanadi. Haykaltaroshlik materiallari ko‘p.
Bu plastilin, loy, yog‘och, metall, m arm ar, granit, suyak, sem ent,
gips va hokazolardir. Q im m atli m etallar — oltin, kumush, nikellar
ham haykaltaroshlikda qo'llanadi. H aykaltaroshlikda deyarli rang
ishlatilmaydi. Xalq haykaltaroshligida haykallarni b o ‘yash hollari
uchraydi. Bunga 0 ‘zbekiston hududidan topilgan qator haykalta
roshlik asarlari misol b o ‘la oladi. Haykaltaroshlik asarlari ham tas
viriy san ’atning boshqa turlari kabi o'zining bajaradigan vazifasi,
m azm uniga qarab qator tu r va janrlarga b o ‘linadi. H aykaltarosh
lik turlari deganda biz m onum ental, dekorativ va dastgoh haykal-
taroshligini tushunam iz. M onum ental haykaltaroshlikka m uhim
tarixiy voqealar, atoqli shaxslar xotirasini abadiylashtirish m aqsadi-
da o ‘rnatilgan yirik o ‘lchovdagi, turli xildagi yodgorliklar, haykal
taroshlik ansambllari kiradi. Odatda m onum ental haykaltaroshlik
asarlari o ‘zida katta m azm unni anglatib, mustaqil xarakterga ega
bo ‘ladi. Lekin shu bilan birga, u bcvosita m uhit bilan bog‘liq b o ‘lib,
m e’morchilik binolari ham da tabiat bilan uyg'unlikda b o ‘lishi
lozim. Bu unga yanada ulug'vorlik va ta ’sirchanlik baxsh etadi.
M onum ental haykaltaroshlik asarlariga xos b o ‘lgan xususiyatlar-
dan biri bu tasvirlanayotgan qahram onlarning ko ‘tarinki ruhdagi
tasviridir. M onum ental haykaltaroshlik asarlari doim ochiq havo-
da turish uchun m o ‘ljallangan boMganligi sababli ular uzoq tura-
digan qattiq m aterialdan, masalan, tosh, bronza va hokazolardan
ishlanadi. Bulardan tashqari, m onum ental haykaltaroshlik asarlari
uzoqdan k o ‘rishga m o ‘ljallanganligi sababli ularda katta-katta yax-
lit shakllardan keng foydalaniladi. O dam yuzidagi mayda detallar,
kiyimdagi buklanishlar, undagi m ayda detallar ko‘rsatilmaydi. Is-
tirohat bog'lari, xiyobon va ko'chalar, shuningdek, m e ’m orchilik
binolarining devorlarini bezash u ch u n ishlatiladigan haykallar-
ning ham m a turlari dekorativ haykaltaroshlik san ’atiga kiradi.
Haykaltaroshlik san’atining bu turi m onum ental haykaltaroshlikdan
shu bilan farq qiladiki, agar m onum ental haykaltaroshlik asarlari
o ‘zida m ustaqil m azm unni anglatib, m e’m orchilikka ham , tevarak-
atrofga ham tobe b o ‘lmagan holda, kishiga m ustaqil fikm i bera olsa,
dekorativ haykaltaroshlik asarlari esa bevosita m e ’m orchilik bilan
bog‘liq b o ‘ladi. Bundan tashqari agar m onum ental haykaltaroshlik
asarlarini ishlashda obrazlarni ko‘tarinki ruhda ishlansa, dekorativ
haykaltaroshlik asarlarida esa obrazlar biroz yum oristik tarzda tal-
qin etiladi, b o ‘rttiriladi. Haykaltaroshlikning bu turida turli hayvon
va qushlar shakli keng ishlatiladi. Binolam ing devorlariga ishlana-
digan turli b o ‘rtm a tasvirlar, amaliy san ’at buyum larining yuzasi
ga ishlangan tasvirlar ham dekorativ haykaltaroshlikka kiradi. Turli
fontanlar, panjaralar, badiiy darvozalar ham dekorativ haykaltarosh
lik nam unalari sifatida qaraladi. C hinnidan yasalgan turli haykal-
chalar, loydan ishlangan o ‘yinchoqlar ham shu haykaltaroshlikning
ko‘rinishi hisoblanadi. D astgoh haykaltaroshligiga o ‘zida mustaqil
m azm unni anglatadigan, san’atning bosh turlariga tobe b o ‘lmagan
asarlar kiradi. Bunday asarlar ko‘rgazmalarga q o ‘yish, uylarga q o ‘-
yish uchun m o ‘ljallangan bo‘ladi. H aykaltaroshlikning bu tu ri
da voqelik o'zining butun borlig'i bilan aks etadi. H aykaltarosh
lik san ’atining bu turi inson, psixologiyasidagi nozik o ‘zgarishlar,
uning ichki ruhiy kechinm alari, kayfiyatini ochib berish im koniya
tiga ega. X uddi shu holda u tabiatdagi mavjud hayvon va jonivorlar-
ni ishlashda ham ularning hayoti, kuchi, xarakterini ko‘rsata oladi.
D astgoh haykaltaroshligining ko‘rinishlaridan biri byust b o ‘lib, u
odam gavdasini aks ettiruvchi dum aloq haykal ham da o ‘zida b ir qa-
to r obrazlarni mujassamlashtirgan haykallar guruhi (kompozitsiya)
tarzida bo'ladi. Haykaltaroshlik san ’atining yana bir ko‘rinishi —
terrakota hisoblanadi («terrakota» italyancha so‘z b o ‘lib, pishiril-
gan loy m a ’nosini bildiradi). Terrakota keng m a ’no d a loydan yasa-
lib, pechda pishirilgan haykaltaroshlik asarlaridir. H aykaltarosh-
Jikda insonning faqat tashqi k o ‘rinishi tinch turganligi holati yoki
12
harakatdagi paytini aks ettirish bilan uning imkoniyati tugamaydi.
U ndagi kechinm alar, uning hayajon va g‘am g‘inligi, kelajakka in-
tilishi va o ‘tm ishga qayg‘urishi ham o ‘z ifodasini topadi. Haykal-
tarosh asarida insonning tevarak-atrofga b o ‘lgan m unosabati ham ,
qalbidagi iztirob ham ishonarli talqin etilishi m um kin. Bunda, al-
batta, eng aw alo, haykaltaroshning o ‘ta ziyrakligi, odam gavdasi
va mimik o ‘zgarishlarini to ‘g ‘ri ifodalashi m uhim o ‘rinni egallaydi.
T o ‘g ‘ri topilgan harakat yuzdagi m im ik holat — bular uning ta ’sirli
boMishiga zam in tayyorlaydi.
I. 2. DEKORATIV-AM ALIY VA M E ’M O R L IK SAN’ATI
D ekorativ-am aliy san ’at. S an’atning keng tarqalgan turlaridan
biri dekorativ amaliy san ’atdir. Bu san ’at hayotda ishlatiladigan
buyum lar, idish-tovoq, kiyim -kechak, mebel, gilam, o'yinchoqlar
va boshqa shu kabilarni bezatishni o ‘z ichiga oladi.
D ekorativ-am aliy san’at asarlari odam larning kundalik tur-
m ush ehtiyojlarini qondirish, tevarak-atrofga, park-bog‘, uylam ing
tashqi va ichki k o ‘rinishiga g o ‘zallik kiritish vazifalariga xizmat
qiladi. Bu san ’at dastgoh san ’atidan o ‘zining bevosita xalq ehtiyoji-
ga moslanganligi bilan farq qiladi va inson hayotida ishlatiladigan
buyum lam ing m azm unidan kelib chiqadi va shunga b o ‘ysunadi.
D ekorativ-am aliy san ’atda real voqeliklar (masalan, gullar, hayo-
tiy lavhalar va hokazolar), aks etishi m um kin, lekin ular m usta
qil xarakterga ega bo ‘lmaydi ham da m a’lum bir buyum m azm u
ni va shakli bilan bog‘liq b o ia d i. Tasvirlangan voqealarda shartli
elem entlar keng o ‘rinni egallaydi. Dekorativ san ’at buyumlari bir-
m uncha erkin, ijodkor fantaziyasiga bog‘liq holda yaratiladi va eng
aw alo , tevarak-atrofga fayz kiritishga qaratilgan b o ‘ladi. M asalan,
jim jim ador ustun, eshik, darvozalar, devorlarning tashqi va ichki
tom oniga ishlanadigan rangli naqsh va b o ‘rtm a tasvirlarni bunga
misol qilib ko'rsatish m um kin.
D ekorativ-am aliy san ’at ju d a qadim zam onlarda paydo b o ‘lib,
xalq hunarm andligi tarzida rivojlandi. 0 ‘zbekistonda dekorativ-
am aliy sa n ’at tasviriy san ’atning eng qadim dan rivoj topgan yago-
na va barhayot turi b o ‘lib keldi. C hunki san’atning boshqa turlari
ni (rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik) yaratish islom dini to m o n i
dan cheklab q o ‘yilgan edi. 0 ‘zbek xalqining amaliy san ’at asai
13
larida ko‘proq cham andek ochilgan gulzor, bog‘lar aks ettiriladi.
Chunki jaziram a issiq ostida, qaqrab yotgan ch o ‘llarni gulzorga
aylantirish qadimdan o ‘zbek xalqiga xos odat b o ‘lgan. D ekorativ-
amaliy san’atga alohida e ’tibor berilgan. D ekorativ-am aliy san’at
ustalariga katta imtiyozlar yaratilgan, maxsus artellar, ustaxona-
lar tashkil etilgan. H ozirda yog‘o ch o ‘ymakorligi, kulolchiligi bi
lan bir qatorda, o ‘zbek kashtasi, atlasi, beqasami va boshqa naqsh
berilgan h ar xil jihozlari dunyo xalqlari orasida shuhrat qozondi.
Amaliy san’atning eng ko‘p tarqalgan va eng ommaviy turi kash-
tachilik boMib, u qadimiy a n ’analarga ega, o ‘zbek kashtachiligi,
yuqorida aytib o ‘tganimizdek, ochilgan bog‘larni eslatadi. Shu
ning uchun ham biz o ‘zbek kashtachiligida guldastani, m ajnuntol-
ni, quyoshni, ba’zan daraxt shoxchasiga q o ‘ngan qushchalar, hat-
to hayvon va odam tasvirlarini ham uchratam iz. 0 ‘zbekistonning
eng qadimiy madaniyat o ‘choqlari hisoblangan Buxoro va Sarnar-
qand so ‘zanalari o ‘zining serrangligi, shakllarining turli-tum anligi
va ularning nihoyatda nozik tikilishi bilan farqlanadi. Shahrisabz-
lik ayollar tikkan kashtachilik buyumlari esa ko‘proq gilamni esla
tadi. 0 ‘zbek oilalarida uyning ichki devorlarining tekis qismiga ay-
lantirib ilib qo‘yiladigan dorpechdan bezak m aqsadida foydalani
ladi. U larning past qismida shokila-shokila bo‘lib osilib turgan ko-
killari bo‘ladi. D orpechlardagi bir shakl qayta takrorlanaveradi. Bu
gulli daraxt yoki guldastani qator qilib safga tizib qo‘ygandagidek
m anzarani beradi.
0 ‘zbek kashtachiligida d o ‘ppi alohida o ‘rinni egallaydi. Shah-
risabzning gilam do'ppisi, Buxoroning zardo‘ppisi, Farg‘onaning
chust d o ‘ppisi, iroqi, duxoba va boshqa d o ‘ppilar 0 ‘rta Osiyo
xalqlari orasida keng tarqalgan. D o ‘ppi nusxalari ichida eng mash-
huri chust do'ppilaridir. Q ora atlas (yoki satin) ustiga ipak bi
lan tikilgan bodom guli (yoki qalam pir), kizakka tushirilgan gul
lar d o ‘ppiga nafislik baxsh etadi. Kashtachilik san ’atidagi belbog‘,
dastro‘mol, sandalpech, b o ‘g ‘m acha va turli to ‘rvachalari ham
nafis bezatiladi. 0 ‘zbek kashtachiligining a n ’analari hozirgi kunda
ham muvaffaqiyatli ravishda rivojlanmoqda. Kashtachilik san’atida
kishilar portretini aks ettirish o ‘sha davrida paydo bo‘ladi.
N im shohi gazlam alar — beqasam , banoras va adras, atlaslar
xalqimiz tom onidan e ’zozlanadi. 0 ‘zbek xalqi ipak yetishtirishda
m ohir b o ‘libgina qolmay, balki shoi-atlaslarni to ‘qigan, uni niho-
14
yatda yuqori badiiy did bilan b o ‘yay olgan. Faqat ipakdan tikilgan
to ‘rt, sakkiz, o ‘n ikki tepkili atlaslar jahonga dong taratgan.
Atlas gazm ollar kom pozitsion jihatdan turli-tum andir. H o
zirgi kunda uning yuzdan ortiq bezash turi bor. Bular, asosan, tu r
li geom etrik shakllar, o ‘sim liklam ing gul va barglari, u y -ro ‘zg‘or
buyumlari va hokazolardan iboratdir. 0 ‘zbek kashtachilik san ’atida
zardo‘zlik buyum lari, yorqin va lo‘nda gulli gilamlar, jundan tikil
gan bejirim jihozlar ham keng tarqalgan, bularga xalqning hayotida
turli m aqsadlarda ham on foydalanilm oqda.
Ganchkorlik — 0 ‘zbekistonda amaliy san ’atning eng sevimli va
qadimiy turlaridan biridir. Amaliy san’atning bu turida Buxoro va
toshkentlik ustalar samarali m ehnat qilganlar.
A w allari devorlar o ‘ym a gulli pannolar bilan bezatilar, tax-
m onlar qirrasiga naqshlar o ‘yilardi. T okchalar b o is a , o ‘ym akor
yoki jim jim a tabaqalar bilan yasatilar, xonaga nur va havo kirib tu-
rishi uchun deraza va eshik ustidan tuynuk qo‘yib, unga ganch va
yog‘ochdan panjara o ‘rnatilar edi. H ozirda qandil, navo, ship kabi
- m e’m orchilik detallari ganchlardan tayyorlanm oqda. Shuningdek,
m adaniyat saroylari, klublar, teatr va uy-joy binolarining ichki
va tashqi qismini ko‘rishda ganchkorlikdan keng foydalanilm oq
da. 0 ‘zbek ganchkorligining ajoyib sahifasini Buxoro yaqinida-
gi «Sitorayi-m ohi xossa»dagi «Oq uy»da, Toshkentdagi N avoiy
nomli katta opera va balet teatrida ko‘rish m um kin. San’atning
hu ajoyib va murakkab turida ustalardan U sta Shirin M urodov,
ToshpoMat Arslonqulovlar dong taratganlar. Amaliy san ’atning
yog'och o'ymakorligi turi
Xiilqlarning ko'pchiligida qadim dan mav-
jud
bo'lib, o ‘/iiiiii},1 l)oy a n ’analariga ega. Yog‘ocli o ‘ymakorligi
asarlari csliik, deia/.a, quli, xonlaxta, kitob tokchalari, quticha-
lar, qam ldon, ii.stunlar, panjaralar, o'yinchoqlarda o ‘z aksini top-
gtlli. O'/lK-kistonning xalq sa n ’atida yog‘och o ‘ymakorligi salm oq-
li o iiim i egallaydi. Bu borada Xiva ustalarining ishlari m aqtov-
ЙН loyiqdir. U lar ishlagan asarlar o ‘simIiksimon elem entlarning
ko'pligi va b o ‘rttirib ishlanganligi bilan boshqa asarlardan ajralib
turadi. Toshkent ustalari esa k o ‘proq «girih» usulida ishlab, geo
metrik ornam entlardan ko‘p foydalanishadi.
Y og‘och o ‘ym akorligi s a n ’atida m usiqa asboblarini bezash
ham alohida o ‘rinni egallaydi. D u to r va tanb urlarga, to r va
changlarga suyak va sadaflardan qadalgan chiroyli naq sh lar kishi-
15
ni hayratda qoldiradi. Bu sa n ’at hozirgi vaqtda T oshkentda keng
rivojlangan.
0 ‘ymakorlik san’atining ajoyib turlaridan biri misgarlikdir.
0 ‘zbek misgarligi san’ati ju d a qadim dan shuhrat qozonib keldi.
Sariq va qizil misdan ishlangan turli xil xo‘jalik va u y -ro ‘zg‘or
buyumlari jud a nozik shakllar bilan bezatiladi. Bezatilgan mis as
boblar Buxoro, Q o‘qon, Sam arqand, Qarshi va Xiva shaharlari-
da ko‘proq yasaladi. M isgarlikda bu shaharlar ustalarining o'zicha
ishlash uslubi bor. Lagan, patnis, clioy idish, oftoba va obdastalar
misgarlik buyumlari ichida eng k o ‘p tarqalgan buyum lardir.
Suyak o ‘ymakorligi am aliy san’atning shim olda keng tarqal
gan turidir. Suyak o ‘ymakorligi buyum larining o ‘ziga xos tayyor-
lanish uslubi bor. Bunda ish, aw alo , zarur m aterialni topishdan
boshlanadi. Keyin m aterialning notekis joylari egov bilan, m ay
da jilvir qog‘ozda tekislab chiqiladi. So‘ngra unga rasm ishlanib,
lak surtiladi va naqsh o ‘yib ishlanadi. Tayyor ishga keyin pardoz
beriladi. Tayyor buyum b o ‘r va spirt bilan artib chiqiladi. Partam ,
arracha, egov va boshqalar suyak o ‘ymakorligida qoTlanadigan as-
boblardir. Suyak o ‘ymakorligi ustalari ota-bobolarining eng yaxshi
a n ’analarini davom ettirib, ajoyib asarlar — qutichalar, tm bkalar,
kichik-kichik haykal va hokazolar yaratmoqdalar.
Q adim dan u y -ro ‘zg‘o r buyumlariga b o ‘yoqlar bilan ajoyib
naqshlar ishlanib kelgan. Bu ham naqqoshlik san ’ati deb yuriti-
ladi.
Respublikamizda amaliy san’atning bu turi, qadimdan rivojlan
gan b o ‘lib, o ‘zbek ustalari faqat uy-ro‘zg‘or buyumlarini emas, bal
ki uy-joy va jam oat binolarining devor va shiplarini ham bezaydilar.
San’atning bu turida har bir xalq o ‘zicha ijod qiladi. Masalan, rus
amaliy san’atida tekislangan yog‘ochga usta o ‘simliksimon naqsh ras-
mini tushiradi, keyin unga maxsus bo'yoqlar beradi. U bir oz quriga-
nidan so‘ng bo‘yog‘i o ‘chib ketmasligi uchun ustidan bir necha bor
tiniq lak surtiladi. 0 ‘zbek rassom ustalarining ish uslubi boshqacha-
roqdir. Bu ustalar eskiz b o ‘yicha duradgor ishlagan yog‘ochga yelim
surtadilar. Jilvir qog‘oz bilan yelim tozalangandan so‘ng materialga
bronza beriladi. Keyin bronza ustidan ulgi asosida kompozitsion tas
vir, uning ustiga qora bo‘yoq surtib, naqsh ishlanadi. Naqshlarning
o ‘chib ketmasligi uchun naqsh ustidan bir necha bor toza lak sur
tiladi.
16
Xalq ustalari tajribasida naqshning quyidagi turlari ko'proq
q o ‘llanadi: islimi — egri chiziqli o ‘simlik elem entlaridan iborat
naqsh; G irih — to ‘g‘ri chiziqli elem entlardan geom etrik shakl hosil
qiluvchi naqsh; murakkab naqsh, bu aw algi ikki guruhdagi naqsh
(islimi va girih) elem entlarining yig‘indisidan iborat. Islimi turidagi
asosiy elem entlar novda, yaproq, gul, g ‘uncha, kurtak, qalam pir,
meva, poya kabilar hisoblanadi. Poya va novda turli naqshlarning
eng ko‘p uchraydigan elem entlari hisoblanib, ular naqsh hoshiya-
larida q o ‘llaniladi. G irihlar esa tursim on va yulduzsim on b o ‘lib,
yulduz nurlarining soni 5 tadan 16 tagacha boradi. N aqshning
uchinchi turi hisoblangan murakkab naqshda esa naqsh geom etrik
va o ‘simlik elem entlarining birga qo‘shib ishlatilishi natijasida h o
sil b o ‘ladi. Bunda geom etrik elem ent doim o naqsh o ‘rtasida joy-
lashadi.
N aqqosh ustalardan A. Qosimjonov, Y.Raufov, T .T o‘xtaxo‘ja-
yev, A.Boltayev, S .N orqo‘ziyev va J.H akim ovlar san’atning bu tu-
rida sam arali m ehnat qilib, shuhrat qozonganlar.
Tabiiy loydan turli idishlar yasash va ularni tegishli ranglarga
b o ‘yash — kulolchilik 0 ‘zbekistonda ju d a qadim zam ondan rivoj-
langandir. Kulolchilik san’ati buyum lariga lagan, tovoq, choynak,
piyola, sopol va chinni idishlar, shuningdek, loydan ishlangan
o ‘yinchoqlar kiradi.
K ulolchilik san’atida bezatishning turli usullari qo‘llaniladi.
Shunday usullardan biri «qalami» usulidir. Bu usulda bezak idish-
larga naqshlarning rasmi chizib olinm asdan to ‘g‘ridan to ‘g‘ri
m o ‘yqalam bilan ishlanaveradi. Bu usulda k o ‘proq Rishton bilan
G ‘ijduvon ustalari ishlashadi. B a’zi joylarda ustalar gilvata orqali
gul chizib, keyin b o ‘yoq beriladigan «chizma» usulidan foydalana
dilar. Bu usul toshkentlik ustalar orasida ko‘p tarqalgan.
0 ‘zbek kulolchilik buyum lari bezak kom pozitsiyalarida o ‘sim -
liksim on va geom etrik elem entlarning boyligi, xilma-xilligi, b o ‘-
yoqlar gam m asining yorqinligi bilan ajralib turadi. U larda feruza
rang baxt keltiruvchi belgi sifatida k o ‘p ishlatiladi. Kulolchilik
0 ‘zbekiston m e’m orchiligida ham keng qoMlanilgan. M adrasa,
masjid, karvonsaroy, ham m om larning peshtoqlarida xona ichla-
ridagi devor bezaklarida kulolchilik san ’atining nam unalari o ‘z ak-
sini topgan. Hozirgi kunlarda ham kulolchilik jam oat, turar-joy
binolarini bezatishda keng qo‘llanilm oqda.
Respublikamizda hozirgi kunda bir qator usta kulollarni bir-
lashtirgan bir qator kulolchilik ustaxonalari b o iib , ular xalqimiz
talablariga va didiga mos amaliy san ’at buyum lari yaratm oqda-
lar. O ‘zbekiston kulolchilik san ’atini rivojlantirishda kulollardan
U .Jo ‘raqulov, M. Rahimov, U. U sm onov, I. Nazrullayev va boshqa
qator ustalar o ‘zlarining salm oqli ulushlarini qo‘shm oqdalar. K ulol
chilik boshqa xalqlar orasida ham keng rivojlangan. 0 ‘tgan asrlarda
kulolchilik Moskva gubernasining Gjel shaharcliasida keng shuhrat
qozondi. Gjel kulolchilik korxonasida o ‘tm ishda ganch, loydan ki-
chik-kichik kompozitsiyalar yaratilib, ularning sujetiga portretlar,
turm ushda uchraydigan har xil voqealar, hayvonlarni tasvirlo-
vchi o ‘yinchoqlar asos qilib olinar edi. 0 ‘tgan yillarda kulolchilik
arteli tashkil qilinib, unda gjel ustalari ota-bobolarining san’atlarini
davom ettirib, mavzuli asarlar va o ‘yinchoqlarning yangi nam u-
nalarini yaratm oqdalar. Gjel ustalari ishlab chiqarayotgan chinni
buyum lar o ‘simliksimon va geom etrik shakl bezaklarining boyligi
bilan ajralib turadi.
0 ‘rta Osiyo xalqlari qadim dan o ‘zlarining zardo‘zlik san’atlari
bilan fahrlanadilar. Z ard o ‘zlik uchun asosiy m aterial zar iplar, bax-
mal kabilardir. U stalar zar tikishning ikki turini q o ‘i!ashadi. Bi-
rinchisi, fonni zar bilan tikib to'ldirish va ikkinchisi, naqshlarni zar
bilan tikib to id irish . Chevarlar ornam ental va m azm unli kom pozi-
tsiyalarda k o ‘pincha o ‘simliklarni tasvirlaydi, gullar, barglar, bo-
dom to ‘plari, paxta shular jum lasidandir. Keyingi vaqtlarda zargar-
lik buyum larida jonli narsalar tasvirlanadigan b o ‘ldi.
Q adim dan zard o ‘zlik Buxoro va Sam arqand shaharlarida keng
rivojlangan. 0 ‘tgan yillar davrida zardo‘z ustalariga sharoit yaxshi-
lanishi natijasida ularning ishlari ijodiy y o ‘nalish oldi. N atijada
har xil sovg‘a va omm aviy zardo‘zlik buyum lari yaratila boshlandi.
Hozirgi vaqtda zard o ‘zlik buyum lari Buxorodagi zard o ‘zlik m ax
sus fabrikasida ko ‘plab ishlab chiqilm oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |