|
Pedagogning vazifasi — bolani qurishga o ‘rgatish, ya’ni buyum-
ni uning ham m a asosiy xususiyatlarini birgalikda idrok qilishga
o ‘rgatish. Bu masalani yechishning asosini sensor m adaniyatni tar-
biyalash tashkil qiladi. «Sensor madaniyat» tushunchasini m aktab
gacha tarbiya pedagogikasiga M .M ontessori ishlari olib keldi. Lekin
nisbatan oldingi davrda ko‘pincha faylasuflar hissiy tajribaga katta
aham iyat berlshgan. Shuningdek, Abu N asr al-Forobiy (873—950)
«Insonning bilim larni egallashi sezgi vositasida amalga oshiriladi.
U ning universalistlarini egallashi alohida predm etlam i hissiy idrok
qilish orqali yuzaga keladi. Sezgi bu — inson koiiglining bilimlarni
egallash vositasi», — degan edi.
Inson paydo b o iis h i bilan und a paydo b o ia d ig an birinchi n ar
sa bu kuch, uning vositasida u ozuqlanadi. So‘ng kuch vujudga
keladi, uning vositasida u hissiy idrok qiladi: issiq, sovuq, hid,
maza, tovush, ranglarni, sezgi paydo b o ‘lishi bilan bir vaqtda unda
sezgi apparati vujudga keladi. Qandaydir buyum ni bilish, fikrlash
kuchi, ta saw u r yoki hissiyotning vositasi b o iish i mumkin.
«D onolikning asoslari» risolasida u «tashqi sezgi a’zolari orqasi-
da idrok vositasida chiqariladigan, obrazlarni tutish uchun qanday
dir kuchlar va turlar bor. Bunga miyaning oldingi qismida joylash-
gan va shakl hosil qiladigan, deb ataluvchi kuch tegishlidir. Bu
kuch his etilayotgan narsalar qanday yo‘qotilayotganini m ustah-
kamlaydi. U lar idrok etish sferasidan yo ‘qo!adilar, lekin shakl h o
sil qiluvchi kuchda qoladilar. Tevarak-atrofni idrok qilish m aqsad
ga yo‘nalgan b o iish i kerak. Bola nim ani va nim a uchun kuzati-
shi kerakligini aniq ta saw u r qila olishi kerak. Bunday m aqsad
ga yo‘nalganlik va harakatning mukammalliligi idrokni chuqur-
lashtiradi, m a ’lum m om entlarda diqqatni va fikrni to ‘playdi, idrok
tanlanganlik, baholangan ko‘rinishga keladi. Bunday tahlil qi
lish qobiliyatini egallab olish uchun yuqori sensor m adaniyat —
predm etlam i qurish va ularning xususiyatlarini ajrata bilish kerak
b o ia d i, bu esa tasviriy faoliyatda alohida aham iyatga ega. Tasviriy
faoliyat uchun birinchi o ‘rinda ko‘rish va his etish sezgilarining
rivojlanishi m uhim dir.
«H ar b ir yuqori sezgi idrok etilayotgan obyektdan uning o'ziga
xos xususiyatining taassurotidan olinadi. K o ‘z — bu ko‘zgu, unda
k o ‘rinayotgan narsaning aksi, ko‘z uning qarshisida turganda tas
virlanadi. Qaralayotgan obyekt yo‘qolgan vaqtda, agar u yorqiu
77
b o ‘lmasa, uning aksi ham yo‘qoladi. His etish — bu bir tekisda
tartibga solingan organda harakat qiluvchi kuchdir, bu biron bir
narsa bilan to ‘qnashish natijasida kelib chiqadigan har qanday
o ‘zgarishni idrok qiladi» (Abdulla Avloniy, «Gullayotgan o ik a va
axloq»).
N .M .Sechenov fikricha, ko‘rish orqali qilinadigan tahlilning
natijalari nozikroq va boyroq, shu sababli odam ko‘rishga ko‘proq
ishonadi. Bunday fikr haqqoniy, lekin yangi obyektni idrok qilish
da, predm et xususiyatini idrok qilishda, uning natijalariga birgina
ko‘z bilan ko‘rish yetarli emas. Bolalar psixologiyasida atrofni idrok
etish jarayonida his etish va ko‘rishning o ‘zaro munosabatlarning
rivojlanish muammosi alohida aham iyat kasb etadi. Bu muammoga
V .I.Zinchenko va A .G.Rudskoy ishlari bag‘ishlangan, bunda ular
m aktabgacha bolalikning turli bosqichlarida q o ‘l va ko‘zning bilish
funksiyalarini o ‘rganadilar. Psixologlar (L.A.Venger, N.V.Venger,
A.V.Zaporojes, М. I.Lisina va boshqalar) bir qancha analizator-
larning birlashishi tasaw urlarining aniqlashuviga yordam beradi,
deb hisoblaydi.
Shuning uchun h ar tom onlam a kuzatishga, predm etni faqat
ko‘rish orqaligina emas, balki boshqa analizatorlar orqali ham ko‘z-
dan kechirib chiqishga imkon berish kerak. K o‘pincha ko‘rishda his
etish yordamga chaqiriladi. Faqat b a’zi vaqtlarda, ya’ni predm etni
qo‘lga olib b o ‘lmaydigan paytda, muzkur hisni kiritish kerak, b o
lalarga predm et konturini fazoda q o ‘l bilan chizib yurgizishni taklif
qilish kerak. Gullayotgan o ‘simliklarni, mevalarni idrok etishda hid
bilish ham ahamiyatga ega. Bu bilan um um iy tasaw ur qilish bo-
yiydi. Bolaning sensor rivojlanishi tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki,
hatto kichik yoshdan bir guruhga kiradigan predm etlarning alohida
xususiyatlarini predm etlarning um um iy belgisi sifatida ko‘rish qo-
biliyatini tarbiyalash mumkin (olmaga o ‘xshagan dum aloq, mevaga
o ‘xshagan qizil va hokazo).
Abu Ali ibn Sino (986—1037) «Emizikli bolani parvarish qilish
haqida». «Turli ranglarni ko‘rsin u va qurish qobiliyatini kuchay-
tirsin u», deydi. K atta m aktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning
um um iy belgilari etalon sifatida ajratishni tasnif eta oladilar, bu
etalonlarda esa um um iy xususiyatlar jam langan b o ‘ladi.
Tasviriy faoliyat uchun bolalarni predm etlarning qiyin shak-
lini, ya’ni predm etlarning asosini — geometrik shaklini qurishga
78
o'rgatish m uhim b o ‘lib hisoblanadi. Xuddi shunday etalonlar rang
ni, praporsiyalarni va boshqalarni his etishning mukammallashi-
shiga yordam beradi.
A nalizatorlam ing rivojlanishi o ‘z holicha ketaverishi m um
kin emas. Sensor tarbiyaning asosi bo‘lib bolalarni um um iy idrok
qilish usuli tekshirishga o'rgatish hisoblanadi. Bu esa bolalarga
predm etning asosiy xususiyatlarni mustaqil holda tahlil qilishga va
ajratishga im kon beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
