M s h. N u r m a t o V a, s h. T. H a s a n o V a rasm, buyum yasash va tasviriy faoliyatga

Naturadan  foydalanish.  Tasviriy  san’atda  naturadan  foydala­
nish  deganda,  kuzatish  asosida  predm et  yoki  ko‘rinishning  tasviri 
tushuniladi.  N aturadan  foydalanib  ishlanganda  chizayotgan  kishi- 
ning  ko‘ziga  nisbatan  naturaning  qay holatda  turganini  hisobga  ol­
gan  holda  m a iu m   bir  nuqtayi  nazardan  turib,  predm et  ko‘rinishi 
tasvirlanadi.  Bu  naturadan  olinib,  tasviriy  xususiyati  mashg‘ulot 
m obaynida  o'zgacha  idrokning  rivojlanishiga  ko‘m ak  beradi.  B un­
da  asosiysi  tom oshabinning  idroki  b o iib ,  tekislikda  tasvirlangan 
predm et  (rasm,  applikatsiya)  faqat  bir  tom ondan  idrok  qilinadi; 
loydan  buyum   yasaganda  va  qurish-yasashda  bolalarda  naturani 
o ‘girib  qurish  ham da  hajm -shaklni  turli  xil  burilishda  tahlil  qilish 
im koni  b o iish i  kerak.
M aktabgacha  yoshdagi  bolalar  bilan  ishlashda  naturadan  foy- 
dalanishning  ayrim  xususiyatlarini  ko‘rib  chiqamiz.  N atu ra  xotira- 
ning  ishini  yengillashtiradi,  negaki  tasviriy jarayon  idrok  bilan  bir- 
lashadi,  yana esa u predm etning shaklini,  tuzilishini,  rangini to ‘g‘ri 
tushunib,  yetkazib  bera  olishga yordam  beradi.  4 —5  yoshdagi  m ak­
tabgacha  ta iim   bolalarining  qobiliyatlaridan  q at’i  nazar,  maktab 
o ‘quvchisi  yoki  rassomning  natura  bilan  ishlashiga  nisbatan  qara- 
ganda, bolalarning tasvirlangan obyektini tahlil qilishlari, shu natura 
bilan  ishlashlarining  o ‘ziga  xos farqi  bor.  M aktabgacha ta iim  bola­
lari u ch u n  sodda shaklli,  aftiq  chizmali va aniq  qismlarga ajratilgan 
predm et  natura  sifatida  tanlanadi.  N aturani  shunday joylashtirish 
kerakki,  ham m a bolalar shu naturani  ayni bir xarakterli  tom onidan 
qabul  qilishlari  kerak.  M asalan,  bolalar  m ashinani  yon  tom oni­
dan,  qo‘g‘irchoqni  oldidan  chizadilar  va  bunda  hajm ini  yetkazib 
berolmaydilar.  Agar  guruhda  bolalar  soni  ko‘p  b o is a ,  barchasiga 
teng  ko‘rinishi  u ch u n   2 —3  ta b ir xil  predm et  qo‘yiladi.  Tarbiyachi 
naturani  bolalar  bilan  birgalikda  detallarga  ajratib  ko‘rib  chiqadi, 
bunda  u  tahlil jarayonini  osonlashtirib,  o ‘z  so‘zlari,  harakatlari  bi-
84

---

Ian  yo‘naltiradi.  Bu jarayon  m a’lum   bir  idrok  madaniyatini,  rivoj- 
langan  analitik  fikr yuritishni  talab  qiladi.  Bunday k o ‘nikm alar b o ­
lalarda  5-6  yoshda  rivojlana  boshlaydi.  Bu  yoshda  bolalar  tasvir- 
layotgan  ishlarini  naturaga  nisbatan  taqqoslashga  urinadilar.  M a­
salan,  katta  guruhda  naturadagi  archa  shoxlarini  tasvirlayotgan- 
da,  bolalar  shoxni  fazoda  joylashtiradilar  (vertikal  yoki  qiya  ho- 
latda)  va  shoxdagi  shoxchalam ing  sonini,  o ‘lchamlarini  chap  va 
o ‘ng  tom ondan,  to ‘q  yoki  och  rang  bilan  chizadilar.  N atura  sifati- 
da tirik qushlar,  hayvonlardan  foydalanish  m um kin emas.  Ularning 
harakatlari,  tovushlari  bolalarni  rasm  chizishdan  chalg‘itadi,  bola­
larning predm etni  kerakli  holatda idrok  qilishlariga,  diqqatlarini bir 
nuqtaga  qaratishga  xalaqit  beradi.
Shunday  qilib,  o ‘rgatish  metodi  sifatida  naturadan  foydalanish 
tasvirlashning  butun jarayonini  o ‘z  ichiga  mujassamlashtiradi:
*  predm etning birlam chi  tahlili:
*  tasvirni  naturaga  nisbatan  taqqoslash:
*  natijaning  shaklini,  holatini,  rangini  taqqoslash:
*  natijadagi  rasm  va  naturani  taqqoslash  yo‘li  bilan  baholash:
M ashg‘ulot  boshida  predm etlam i  ko‘rib  chiqish.  Kichik  va
o ‘rta  guruhlarda  ko‘pincha  m ashg‘ulot  boshida  alohida predm etlar 
ko‘rsatiladi.  Bolalar  diqqatini  topshiriqqa qaratish va tasaw urlarini 
jonlantirish m aqsadida bolalarga koptok,  lenta  (tasm a),  belkurak va 
shu kabilar ko‘rsatiladi.  M ashg'ulotning qolgan vaqti  m obaynida esa 
bolalar  o ‘z  tasaw urlari  asosida  chizadilar.  U lar  rasmlarini  ko‘rgan 
predm etlariga  nisbatan  taqqoslay  olm aydilar va  predm etlam i  idrok 
qilishlariga  qaytib  m urojaat  qilmaydilar.
K atta  guruhda  ham   predm etlam i  ko‘rib  chiqish  uchun  imkon 
b o ‘ladi.  M asalan,  «Uch  ayiq»  ertagi  mavzusi  bo‘yicha  rasm  chi­
zishdan  yoki  buyum  yasashdan  aw al,  tarbiyachi  bolalarga  o ‘yin- 
choq  ayiqni  ko‘rib  chiqishni,  predm et  shaklining  asosiy  xususi­
yatlarini  va  ayrim  qismlarning  proporsiya  nisbatlarini  aniqlash- 
ni,  so‘ng  predm etning  burilishiga  nisbatan  shu  ayrim  qismlarning 
o ‘zgarishini  kuzatishni  taklif qiladi.  Bolalar  rasm  chizishda  ertak- 
ning  qaysi  epizodini  tanlasalar,  ayiqni  ham  shu  epizodga  nisbatan 
m os  holatda  tasvirlaydilar.
N am unadan  foydalanish.  N am unadan  foydalanish  ko‘proq  o ‘r- 
gatish  usuliga  taalluqlidir.  N am una  o ‘rgatish  m etodi  sifatida  tas­
viriy faoliyatning shunday turlaridan  foydalaniladiki,  qayerda atrof-
85

---

ni  idrok  qilish  taassurotini  m ustahkamlash  maqsadi  emas,  balki 
shu  faoliyatning  ayrim  alohida  m om entlarini  rivojlantirish  masala- 
si  tursa.  K o‘proq  dekorativ  va  konstruktiv  (applikatsiya)  ishlarida 
foydalaniladi.
Dekorativ  naqshni  hosil  qilish  usuliga  o ‘rgatish  —  badiiy  did- 
ni  rivojlantirishdir.  Bolalarning  um um iy  estetik  didlarini  oshirish 
uchun  chiroyli  predm etlarni  tom osha  qildirish  kerak.  M asalan,  gi- 
lamlar,  vazalar,  kashtalar va  hokazo.
Dekorativ  rasm  chizish  mashg‘ulotlarida  bolalar  ko‘rgan  pred- 
metlarini  aks  ettirib,  ulardagi  naqshlarni  qayta  chizibgina  qol- 
may,  balki  mustaqil  ravishda  naqshlarni  aks  ettirib,  yorqin  rang 
va  shakllarni  moslashtirib  chizishni  ham  o ‘rganadilar.  Shuning 
uchun  boshlang‘ich  bosqichda  bolalar  nam unadan  naqsh  ele- 
m entlarini  chizib  oladilar,  keyinchalik  elem entlarning  o ‘rnini  va 
rangini  o ‘zgartirib  boradilar.  Bolalar  m a’lum  bir  malakaga  ega 
bo‘lganlaridan  keyin,  bir  necha  xil  nam unalarni  bolalar  ixtiyori- 
ga  ko‘rsatish  mumkin.  Ba’zi  mashg‘ulotlarda  tarbiyachi  nam unani 
qo'yadi  va  bolalar  ko‘rib  chiqib,  tanishib,  tarbiyachining  ko‘r- 
satmasisiz  mustaqil  ravishda  ishlaydilar.  Predm etli  rasm  chizish 
yoki  buyum  yasashda  nam una  ko‘chirib  olish  uchun  emas,  bal­
ki  tasvirlanayotgan  predm et  haqidagi  tasaw urni  aniqlash  uchun 
qo‘yiladi.
Rasm lardan  foydalanish.  Rasm lar  asosan  bolalarning  atrof- 
m uhit  haqidagi  tasaw urlarini  aniqlash  uchun  va  tasviriy  usullari­
ni,  vositalarini  tushuntirish  uchun  xizmat  qiladi.  Pedagog va psixo- 
loglarning  tashviqotlari  shuni  ko‘rsatadiki,  2  yoshdagi  bolalar 
rasmni  predm et  tasviri  sifatida  tushunib  yetadilar.  Lekin  rasmda- 
gi personajlarning o ‘rtasidagi  bog‘liqlikni, ya’ni  harakatlarni  tushu- 
nish  kechroq,  4 —5  yoshlarda yuzaga  keladi.  M asalan,  2  yoshli  bola 
rasmdagi  hayvonlarn  «turibdi»  deydi,  4—5  yoshligisi  esa  «gapiryap- 
ti»,  «yuryapti»,  «kelyapti»  va  hokazo  deydi.
Bolalarning  kuzatishlari  ko‘pincha  qisqa  muddatli  bo'ladi  (M a­
salan,  shahar  sharoitida  hayvonlarni  kuzatish).  Shuning  uchun 
rasmlardan  foydalanish  qayta  idrok  qilishga va  keyingi  tasvir uchun 
xarakterli  b o ‘lgan  eng  asosiysini  aniqlashga yordam   beradi.  Rasm ­
lar ana shunday sharoitlarda kerak  bo‘ladi:  kerakli  predm et  qo ‘l  os­
tida yo‘q paytida yoki  b o ‘lmasa,  tekislikda tasvirining ayrim usullari 
bilan  tanishtirish  uchun  xizmat  qiladi.  M asalan,  tarbiyachi  bolalar-
86

---

ga  uzoqlashgan  predm etni  tushuntirish  uchun  rasmni  ko'rsatadi. 
H ayotda  bolalar  shu  uzoqdagi  predm etlam i  b ir  chiziqda  joylasli- 
gan,  deb  idrok qilsalar,  rasmda tarbiyachi uzoqlashganini  ko'rsatib, 
tushuntirib  beradi,  6  yoshdan  boshlab  shu  maqsad  bilan  rasmdan 
foydalanish  m um kin.  Rasmni  ko‘ra  turib,  bola  yem i  bir  chiziq  bi­
lan  em as,  balki  keng  yer  b o ia g i  bilan  chizishni,  uzoqlashayotgan 
predm etlar yuqoriroqda,  yaqindagilari  pastroqda va  qog‘oz  chetiga 
joylashishini  tushunib  yetadi.  Rasm  m ashg‘ulot  davomida  bola­
lar  oldida  qoldirilsa,  bolalar  tushunib  yetm ay  nusxa  ko‘chirishga 
o ‘rganib  qoladilar.  Bu  yoshda  esa  bolalar  nusxa  ko‘chirish  bilan 
emas,  balki  ijod  bilan  rasm  chizishlari  kerak.  B a’zida  mashg‘ulot 
davom ida  bolalarga  ayrim  detallarni  aniqlab  olish  uchun  rasmni 
ko‘rsatish  kerak b o ‘ladi.  Keyin  esa  rasm  olib  qo‘yiladi,  chunki b o ­
lalar  nusxa  ko‘chira  boshlaydilar.