M. N. Majidov. S. X. Nasimov

O‘quv faoliyati boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalarning etakchi faoliyati sifatida

Yuqorida aytib o‘tilganidek, maktabgacha bolalik davrida uning rivojlanishi jarayonida bola quyidagi ko‘rsatkichlarga erishadi:

• 
  intellektual sohada: ichki aqliy harakatlar va operatsiyalarni aniqlash va loyihalash, ham bilim, ham shaxsiy, ham ichki, shaxsiy hayot birinchi navbatda kognitiv sohada, keyin esa hissiy va motivatsion jihatdan paydo bo‘ladi;
  
• 
  atrofdagi voqelikni o‘zgartirish, yangi narsalarni yaratish qobiliyatida ifodalangan ijodiy jarayon shakllanmoqda;
  
• 
  kognitiv sohada: yagona intellektual faoliyatga birlashadigan tashqi va ichki harakatlarning sintezi (fikrlashda-muammolarni hal qilishning);
  
• 
  tasavvur, fikrlash va nutqning aloqasi mavjud, natijada bolada nutq yordamida tasvirlarni chaqirish va ixtiyoriylik bilan manipulyasiya qilish qobiliyati mavjud;
  
• 
  nutqning aloqa vositasi sifatida shakllanishi tugallanadi.
  

Boshlang‘ich maktab yoshi bolalar yoshi rivojlanishning maksimal zaxiralariga ega. Bolalarda bunday zaxiradan mohirona foydalanish uchun ikkita muhim vazifani hal qilish kerak:

• 
  yosh o‘quvchilarni maktabda va uyda ishlashga moslashtirish, ularni o‘rganishga o‘rgatish;
  
• 
  laganbardorlarni o‘qishga tayyor holda qisoblash, shu orqali bu bolalarning oson moslashganlar bilan psixologik uyg‘unlashuvini ta’minlash lozim.
  

O‘quvchilarning umumiy tayyorgarligi barcha bolalar uchun deyarli bir xil bo‘lsa-da, o‘rganishga haqiqiy tayyorlik juda farq qiladi. SHuning uchun intellektual rivojlanish darajasi etarli bo‘lmagan, ixtiyoriy esda qoldirish, ixtiyoriy diqqat va o‘rganish uchun zarur bo‘lgan boshqa sifatlarning rivojlanishi past bo‘lgan bola moslashish mexanizmlarini shakllantirishda katta qiyinchiliklarga duch keladi. Ta’kidlaganimizdek, bolalarning maktabga muvaffaqiyatli ijtimoiy - psixologik moslashuvi ko‘rsatkichlaridan biri o‘quv faoliyati ko‘nikmalarini egallashdir. Bu yoshdagi asosiy psixologik neoplazmalarning paydo bo‘lishini aniqlaydi, yosh o‘quvchilarning umumiy aqliy rivojlanishini, umuman shaxsni shakllantirishni belgilaydi. Muvaffaqiyatli moslashish bolalarning maktabga psixologik tayyorlik darajasiga bog‘liq.
Maktabgacha yoshdagi asosiy narsa o‘yin bo‘lib, ish topshiriqlarini bajarish va sinfda ishlashni bo‘ysundiradigan vaqt bo‘lgani kabi, boshlang‘ich maktab yoshida ham o‘quv faoliyati etakchi bo‘ladi.
Bolaning o‘quv faoliyati barcha oldingi faoliyatlar (mavzu, o‘yin) kabi asta-sekin, unga kirishish tajribasi orqali rivojlanadi. O‘quv faoliyati-o‘quvchining o‘ziga qaratilgan faoliyatdir. Bola nafaqat bilimlarni, balki bu bilimlarni qanday o‘zlashtirishni ham o‘rganadi.
A. N. Leontievning ta’rifiga ko‘ra, bolaning etakchi faoliyatini uchta belgi bilan tavsiflaydi. Birinchidan, faoliyatning yangi turlari paydo bo‘lishi va uning ichida farqlanishi shaklidagi faoliyatdir. Ikkinchidan, bu xususiy ruhiy jarayonlar shakllanadigan yoki qayta tiklanadigan faoliyatdir. Uchinchidan, bu yoshda kuzatilgan bolaning shaxsiyatidagi asosiy o‘zgarishlar eng yaqin bog‘liq bo‘lgan faoliyatdir.
D. B. Elkonin va V. V. Davidov konsepsiyasiga ko‘ra, o‘quv faoliyati bir nechta komponentlarning kombinatsiyasi hisoblanadi.
Motivatsion va iste’mol komponenti. Ehtiyoj tirik organizmlar faoliyatining boshlang‘ich shakli bo‘lib, ular organizmdan tashqarida bo‘lgan va uning normal ishlashi uchun zarur shartni tashkil etadigan narsa uchun ob’ektiv ehtiyojning holati. Kognitiv ehtiyojlar bola bilan rivojlanadi. Ular maqsadlarning shakllanishiga olib keladi va maqsadlar har doim tabiatda ongli bo‘ladi. O‘quv-biluv motivlarini shakllantirish boshlang‘ich ta’limning eng muhim vazifasidir. Keyingi ta’limning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan bunday motivlarning shakllanishiga bog‘liq. Motivatsion komponentga o‘qishga bo‘lgan u yoki bu munosabat, o‘quv vazifasini qabul qilish, o‘qituvchi vazifalarini bajarish istagi yoki istamasligi kiradi. Birinchi sinf o‘quvchilarining maktabga munosabatini belgilaydigan motivlar tarkibida oltita guruhni ajratish mumkin: ijtimoiy, kognitiv, baholovchi, pozitsion, tashqi o‘rganish. Bilim olish va o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish zarurligini anglashdek dolzarb o‘quv motivi o‘quv jarayonida shakllanadi.
Bolalarning maktabga kelish motivlari ba’zan maktabda bajarishi lozim bo‘lgan o‘quv faoliyatining mazmuni bilan bog‘liq emas. Uning shakllanishi ta’lim mazmuni va usullari bilan bog‘liq. birinchi sinf o‘quvchilarida kognitiv motivatsiya etishmasligi maktabga moslashishni qiyinlashtiradi.
O‘quv vazifasi-axborotning faqat bir qismi aniq belgilangan hodisa, ob’ekt, jarayon haqidagi ma’lumotlarning murakkab tizimi bo‘lib, u o‘quvchining sinfda yoki uyda bajaradigan aniq vazifasi emas. Masalani echish vositalari xilma-xil: material (asboblar, mashinalar), moddiylashtirilgan (matnlar, diagrammalar) va ideal (insonni o‘ziga jalb qiladigan bilimlar). Og‘zaki shaklda ideal vositalar asosiy hisoblanadi. O‘quv faoliyatini shakllantirishda eng muhimi aniq vazifani hal qilishda o‘quvchining to‘g‘ri natija olishga yo‘naltirilganligini engish va o‘rganilgan umumiy harakat usulini qo‘llashning to‘g‘riligiga yo‘naltirishni shakllantirishdir.
Ijrochi (o‘quv harakatlari, o‘quv operatsiyalari) komponenti. Harakat-faoliyat tahlilining asosiy birligi bo‘lib, u maqsadga erishishga yo‘naltirilgan jarayondir. O‘quv faoliyati orqali o‘quvchilar muammolarni hal qilishning umumiy usullari va ularni qo‘llash shartlarini aniqlashning umumiy metodlari namunalarini ko‘paytiradilar va o‘zlashtiradilar.
Maqsad-istalgan natijaning tasviri, ya’ni. harakatlarni bajarish paytida erishish kerak bo‘lgan natija.
Operatsiya-bu harakatlarni bajarish usuli. Ba’zi operatsiyalar moslashtirish, sozlash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqlid qilish orqali paydo bo‘ladi, ular amalga oshmaydi va bunday bo‘lolmaydi, boshqalari ularni avtomatlashtirish orqali harakatlardan kelib chiqadi, ong yoqasida bo‘ladi va keskin xabardor bo‘lishi mumkin.
O‘rganishdagi ongli maqsadli harakat, ko‘p marta takrorlanib, boshqa murakkabroq harakatlarga qo‘shilib, asta-sekin o‘quvchining ongli nazorat ob’ekti bo‘lib qoladi, bu murakkabroq harakatni bajarish usuliga aylanadi.
Nazorat va baholash komponenti. Ushbu komponentning har qanday faoliyatda mavjudligi, har bir harakat ixtiyoriylik bilan, nazorat va baholash mavjud bo‘lganda tartibga solinishi bilan bog‘liq. Faoliyatining bu tomoni ochib 1) ichki tashqi o‘tish ichki mexanizmi, ya’ni o‘z-o‘zini nazorat qilish va o‘quvchi o‘z-o‘zini baholash harakatga o‘qituvchining nazorat va baholash harakatlari; 2) faoliyat tarkibida mavzu o‘z-o‘zini baholash shakllantirish jarayoni, faoliyat sub’ektning bir xususiyati sifatida o‘z-o‘zini baholash ichiga o‘z-o‘zini baholash o‘tish.
Nazorat funksiyasi-o‘quv harakatlarini amalga oshirishning to‘g‘riligi va to‘liqligini kuzatish; baholashning ma’nosi, ma’lum bir harakat usuli qanchalik to‘liq o‘zlashtirilganligini aniqlash, o‘z navbatida, baholash muayyan o‘quv vazifasini bajarish va umuman o‘quv faoliyati bilan bog‘liq.
O‘quv faoliyatini shakllantirish o‘qituvchi bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Maktabga kelgan bola o‘qishni bilmaydi. Birinchidan, o‘qituvchi hamma ishni bajaradi: vazifa qo‘yadi, o‘quv harakatlarini bajarish namunalarini namoyish qiladi, har bir harakatni bajarish jarayonini kuzatib boradi va har bir o‘quvchining o‘quv vazifasini bajarganligini baholaydi. Faqat asta-sekin o‘qituvchi o‘quvchini o‘zining alohida elementlarini mustaqil amalga oshirish uchun o‘quv faoliyati tarkibiga kiritadi. Shu ma’noda, dastavval, o‘quv faoliyati sub’ekti asosiy narsani o‘rganish qobiliyatini o‘rgatuvchi o‘qituvchidir.
O‘quv faoliyati kontekstida bolaga bu o‘yindan ko‘ra butunlay boshqa faoliyat ekanligini tushunish kerak va unga haqiqiy, jiddiy talablar qo‘yadi, shunda u ramziy emas, balki o‘zini o‘zgartirishni o‘rganadi. Bolalar o‘yin va o‘quv topshiriqlarini farqlashni o‘rganishlari, o‘quv topshirig‘i, o‘yindan farqli ravishda, majburiy ekanligini tushunishlari, uni bola bajarishni xohlash-xohlamasligidan qat’iy nazar bajarishi lozim. O‘yinning o‘zi bolaning faol hayoti doirasidan chiqarilmasligi kerak.
D. B. Elkoninning fikriga ko‘ra, o‘quv faoliyatini tashkil etish va o‘yin faoliyati o‘rtasidagi birinchi muhim farq shundaki, ijtimoiy ma’noda, mazmunda, amalga oshirish shaklida bir vaqtning o‘zida individualdir, ya’ni, o‘quv faoliyati davomida olingan bilim, ko‘nikma, harakat usullari - individual o‘quvchini olish. Shuning uchun ham har doim o‘quv faoliyatini individualistik faoliyatga aylantirish havfi mavjud bo‘lib, unda faoliyatning ijtimoiy ma’nosi yo‘qoladi. Buning oldini olish uchun tarbiyaviy ishlar jarayonida olingan bilim, ko‘nikma va malakalar ijtimoiy foydali ishlarda qo‘llanishini, sinf jamoasi hayoti bilan bog‘liq bo‘lishi zarur.
Ikkinchi xususiyati hamma uchun bir xil qoidalar bir qator majburiy amalga oshirish hisoblanadi, qaysi maktabda uning qolish paytida o‘quvchi xatti boshqarish. Maktabda birinchi marta qoidalar bolaning o‘quvchining yangi pozitsiyasi va bu yangi rolni bajarish bilan bog‘liq. Bu o‘yinda qoidalar quyidagi juda o‘xshaydi. Agar bola maktabda va sinfda qoidalarga yaxshi rioya qilsa, u birinchi navbatda o‘z ko‘z o‘ngida yaxshi o‘quvchi.
To‘rtinchi xususiyati shundaki, maktabga o‘tish davrida bola uni tarbiyalayotgan kattalar bilan munosabatlarning butun tizimini tubdan o‘zgartirishga to‘g‘ri keladi. Direktdan munosabatlar tizimi vositali bo‘ladi, ya’ni o‘qituvchining o‘quvchilar bilan va o‘quvchilarning o‘qituvchi bilan muloqoti uchun maxsus vositalarni o‘zlashtirish zarur.
Bu, birinchi navbatda, tushuntirish davomida o‘qituvchi tomonidan ko‘rsatilgan harakatlar qoliplarini to‘g‘ri idrok qila olish va o‘qituvchining o‘quvchilar tomonidan bajarilgan harakatlar va ularning natijalariga bergan baholarini etarli darajada sharhlay olish qobiliyatiga tegishlidir. Bunday ko‘nikmalar o‘qituvchi tomonidan o‘rgatiladi.
O‘quv faoliyatini shakllantirish uchun asos bo‘lgan ehtiyoj nazariy bilimlarga bo‘lgan ehtiyojdir. Maktab o‘quvchilarining o‘quv faoliyati rivojlanishining yuqori darajasi aniq amaliy vazifalarni ta’limiy va nazariy jihatdan aylantirish qobiliyati orqali shakllanadi.
O‘quv faoliyatida nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish bolalarning ichki rejadagi (Internalizatsiya) harakatlarni rejalashtirish va bajarish qobiliyatini shakllantirish, ularni ixtiyoriylik bilan tartibga solish uchun qulay shart-sharoitdir. Interiorizatsiya-bu o‘tish, natijada tashqi, moddiy narsalar bilan o‘zaro ta’sir jarayonlari, tashqi ko‘rinishida, aqliy tekislikda, ong tekisligida sodir bo‘lgan jarayonlarga aylanadi. Shu bilan birga, ular o‘ziga xos transformatsiyaga uchraydi - ular umumlashtiriladi, kamayadi va eng muhimi, tashqi faoliyat imkoniyatlari chegarasidan oshib ketadigan yanada rivojlanishga qodir bo‘ladi. Internalizatsiya jarayoni tashqi faoliyatning ichki “ong tekisligi” ga o‘tishidan iborat emas; bu ichki tekislik hosil bo‘lgan jarayondir.
O‘quv faoliyatining pirovard maqsadi o‘quvchining ongli o‘quv faoliyati bo‘lib, u o‘zi uchun xos bo‘lgan ob’ektiv qonuniyatlarga muvofiq quradi. Dastlab kattalar tomonidan tashkil etilgan o‘quv faoliyati o‘quvchining mustaqil faoliyatiga aylanishi kerak, unda u o‘quv vazifasini shakllantiradi, o‘quv harakati va nazorat harakatlarini amalga oshiradi, baholashni amalga oshiradi.
Maktabga kirgan bolalar o‘qitish maqsadlari haqida juda umumiy tasavvurga ega bo‘lib, o‘qituvchi tomonidan belgilangan yaqin, aniq maqsadlarni qabul qiladilar. Bundan tashqari, bu maqsadlar ma’lum bir ta’lim vazifasi shartlari bilan cheklangan. O‘quvchilar tomonidan qabul qilingan o‘quv vazifalari o‘quv harakatlarining umumiy usullarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishning va o‘quv faoliyatini shakllantirishning eng muhim shartidir. O‘quvchilarning o‘quv topshirig‘ini qabul qilishi ikki jihatni o‘z ichiga oladi: topshiriqni bajarishga intilish (shaxsiy jihat) va vazifani tushunish (kognitiv jihat). Bolaning faolligi bilim olish faoliyatining ongli maqsadiga aylangandagina, yangi narsalarni o‘rganish uchun ma’lum harakatlarni bajarishini anglay boshlagandagina o‘quv faoliyati shaklini oladi. O‘quv faoliyatining asosiy farqlovchi xususiyati shundan iboratki, o‘quvchilar o‘quv vazifasini qabul qiladilar va kuchlari uni hal qilish yo‘llariga qaratiladi. Vazifani qabul qilish qobiliyatini aniqlash uchun o‘qituvchi o‘quv motivlari (vazifani qabul qilish) va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga e’tibor berishi kerak: umumlashtirish va o‘rganish qobiliyati (vazifani tushunish).
O‘quv faoliyati elementlari va malakalari shakllanmaganligining dastlabki ko‘rsatkichi-taraqqiyotning sustligi bo‘lib, bu boshlang‘ich sinflarda bolaning maktab o‘quv dasturini o‘zlashtirishini sezilarli darajada murakkablashtiradi. Bu guruh bolalari o‘quv-tarbiya ishlarining shakllangan metod va metodlarining yo‘qligidan iborat bo‘lgan o‘quv jarayonida kuchsiz o‘z-o‘zini tashkil etish bilan xarakterlanadi. SHuning uchun, u underachieving maktab o‘quvchilari o‘rganish uchun qanday bilmayman, deb aytish mumkin.
N. A. Menchinskaya nafaqat ta’lim berishda, balki har qanday aqliy faoliyatda o‘zini namoyon qiladigan shaxsning past faolligi bilan kam o‘rganish qobiliyatini bevosita bog‘laydi. Kognitiv faoliyatning etishmasligi har qanday patologiya bo‘lmasa, aqliy funksiyalarning (xotira, e’tibor) pasayishiga olib keladi. O‘z navbatida, bilish faoliyati tonusining pasayishi o‘quvchilarning motivatsion sohasi bilan uzviy bog‘liqdir.
N. I. Murachkovskiy aqliy faoliyat sifati, o‘qishga bo‘lgan munosabati, o‘quvchining pozitsiyasiga asoslanib, uch turdagi o‘quvchilarni aniqladi.
Birinchi turdagi bolalar uchun past akademik ko‘rsatkichlar xarakterlidir. Fikrlash jarayonlarining yomon rivojlanishi o‘quv materialini o‘zlashtirishda jiddiy qiyinchiliklarga sabab bo‘ladi. Ular kognitiv qiziqishlarning etishmasligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, ular o‘quvchining mavqeini saqlab qoladi va ijobiy axloqiy axloqni shakllantiradi.
Ikkinchi turdagi maktab o‘quvchilari uchun aqliy faoliyatning etarlicha yuqori sifati o‘rganishga salbiy munosabat bilan xarakterlidir. Ushbu o‘quvchilarning umumiy yo‘nalishi o‘qitish bilan bog‘liq emas.
Aqliy faoliyatning yomon sifati va o‘quvchining mavqeini qisman yoki to‘liq yo‘qotish bilan o‘rganishga beparvo munosabat uchinchi turdagi maktab o‘quvchilariga xosdir. O‘quv topshiriqlarini bajarishda bu o‘quvchilarda tanqidiylik etishmaydi, ular o‘quv materialini o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga duch keladilar.
O‘quv faoliyatining muhim xususiyati shundaki, unda bola o‘qituvchi rahbarligida ilmiy tushunchalar bilan faoliyat ko‘rsatadi, lekin shu bilan birga ilmiy tushunchalar tizimiga o‘zi hech qanday o‘zgarish kiritmaydi. Ilmiy tushunchalarning rivojlanishi sodir bo‘ladigan o‘quv faoliyatining natijasi, birinchi navbatda, o‘quvchining o‘zini o‘zgartirishi, uning rivojlanishidir. O‘quv faoliyatidagi o‘zgarishlar mavzusi birinchi marta bolaning o‘zi bo‘ladi - bu faoliyatni amalga oshiruvchi sub’ekt sifatida.
O‘qituvchi tomonidan o‘quv faoliyatini tahlil qilish qulayligi uchun bolani sinfda kuzatishdan tashqari, ota-onalar bilan uy vazifalarini tayyorlash, o‘quvchilar faoliyati mahsulotlarini o‘rganish bo‘yicha suhbatlar, biz o‘quv faoliyati tarkibiy qismlarini rivojlantirish uchun quyidagi dasturni taklif qilamiz.
1. Motivatsion komponent:

1. 
   kognitiv motivlar qanday ifodalanadi, o‘quv materialiga qanday kognitiv munosabat turlari ustunlik qiladi?
   
2. 
   ijtimoiy motivlarning mazmuni nima, ularning qanday turlari ustunlik qiladi?
   
3. 
   bolaning o‘zgarish mavzusi sifatida o‘ziga qiziqishi bormi, ya’ni. shaxsiy o‘sishning sababi bormi?
   

2. Operatsion va texnik komponent. (O‘quv faoliyatining operatsion-texnik tarkibiy qismining shakllanish darajasini aniqlash uchun o‘quv vazifalarini qabul qilish va hal qilish xususiyatlarini tahlil qilish kerak. O‘quvchining vazifani qabul qilish xususiyatlari maqsadga yo‘naltirilganligi, ularning harakatlarining ma’nosini anglash bilan bog‘liq. O‘quv harakatlari o‘quv materialining mazmuni, uni o‘zgartirish, bolaning o‘z faoliyatini aks ettirish, ta’lim mazmunini belgilash chora-tadbirlari) ga qaratilgan.
A. bolaning vazifaga yondashuvi nima, uni hal qilishda u nimaga e’tibor beradi?
B. muammolarni hal qilishda yo‘nalish va ishlash kabi funksional qismlarning nisbati qanday?
B. o‘quv materiallari bilan qanday harakatlar vazifalarni hal qilishda bolani olib yuradi?
G. qanday o‘zingiz qaratilgan bola ta’lim harakatlarini etuk (o‘z-o‘zini monitoring, o‘z-o‘zini baholash)?
3. O‘quv faoliyatida kompetensiya (kompetensiya bolani qabul qilish uning maktab maqomi va o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirish shartlari, ularning yutuqlaridan xabardorligi bilan belgilanadi.)
A. bolani o‘quvchi, o‘quvchi sifatida qabul qilishning o‘zi nima?
B. bolaning o‘quvchi, o‘quvchi sifatida rivojlanishining o‘lchovi nima?
B. uning ta’lim qobiliyatining o‘lchovi nima? Bola maktabdagi yutuqlarini qanchalik aks ettiradi?
Ushbu dastur bo‘yicha bolani tekshirish natijalari o‘quv faoliyati tuzilishi tarkibiy qismlarining shartli darajasini aniqlash imkonini beradi. Uning darajasini baholash mezonlari 3-jadvalda keltirilgan.