M. N. Majidov. S. X. Nasimov

Boshlang‘ich sinf yoshidagi bolalar rivojlanishining psixologik xususiyatlari

Kichik maktab yosh davri 6-7 yoshdan 10-11 yoshgacha, ya’ni 1-4 sinflarni o‘z ichiga oladi. Bu davrning o‘ziga xos xarakterli xususiyati shundaki, maktabgacha, bog‘cha yoshidagi, bola endi maktab bolasi. Bu davr bola uchun maktabgacha yosh davridagi xususiyatlardan maktab bolasi uchun xarakterli xususiyatlarga o‘tish davri bo‘lib hisoblanadi. Bu davrda shaxsning psixik xususiyatlari tarkib topadi. Shuning uchun ham olimlar o‘z tadqiqotlarini hozirgi paytda kichik maktab yoshidagi bolalarning rivojlanish rezervlarini izlab topishga qaratmoqdalar. Bu rezervlarning qo‘llanilishi natijasida bolalarni kelgusida o‘qish va mehnat faoliyatiga muvaffaqiyatli tayyorlash uchun imkoniyatlar yaratiladi.

Bu yoshdagi bolaning o‘qish va dam olish kun tartibiga rioya qilish muhim ahamiyatga ega. 7 yoshli bolaning jismoniy ontogenezi unchalik toliqmay 3-5 soat mashg‘ulot o‘tish (3-4 soat maktabdagi dars va uy vazifalarini bajarish) imkonini beradi.
7 yoshli bola maktabga borishi bilan u maktab bolasi bo‘ladi. Shu vaqtdan boshlab bolaning hayotida o‘yin o‘zining bosh rolini yo‘qota boradi. Kichik maktab yoshidagi bolaning etakchi faoliyati turi – o‘qish bo‘lib qoladi. Bu esa uning hatti-harakatlari motivini sifat jihatdan o‘zgartiradi, bolaning ahloqiy va bilish kuchlarini rivojlantirishda yangi manbalar ochib beradi.
Bolaning maktabga qadam qo‘yishi bilan uning butun hayot tarzi, ijtimoiy holati, jamoa, oiladagi ahvoli keskin o‘zgaradi. Maktabga kirish bilan uning asosiy vazifasi – o‘qish, bilim olish bo‘lib qoladi. Bu esa boladan ma’lum uyushqoqlikni, intizomni talab qiladigan mehnatdir. Maktab bolasi o‘zi uchun yangi bo‘lgan jamoaga qo‘shiladi. Bu jamoada u 9 yil davomida o‘qiydi, yashaydi, katta bo‘ladi. Sinf jamoasi shunchaki tengqurlar guruhi emas. Jamoa o‘z a’zolaridan o‘zaro talabchanlikni, o‘zaro yordamni, javobgarlikni, tashkilotchilik va intizomlilikni talab qiladi.
Boshlang‘ich maktab yoshi inson hayotidagi alohida bosqichdir. Bu yosh davrining paydo bo‘lishi, V. V. Davidovning fikricha, umumdavlat va majburiy to‘liqsiz va to‘liq o‘rta ta’lim tizimining joriy etilishi bilan bog‘liqdir. O‘rta ta’limning vazifalari va tarkibiy qismlari bevosita o‘zgaruvchan jamiyatga muvofiq o‘zgaradi. Shunday qilib, maktab ta’limining boshlang‘ich bosqichida boshlang‘ich maktab yoshining psixologik-pedagogik xususiyatlari ham yakuniy va o‘zgarmas deb hisoblanmaydi. Shunga qaramay, biz ushbu asrning eng xarakterli, yaxshi tashkil etilgan xususiyatlari haqida gapirishimiz mumkin.²
Maktabgacha ta’limdan boshlang‘ich maktabga o‘tish davri 7 yillik yosh inqirozining boshlanishi bilan bog‘liq. L.S.Vigotskiy “Bu inqiroz maktab yoshi bilan bog‘laydi”. Inqiroz davrida bolaning psixologik ko‘rinishi sezilarli o‘zgarishlarga uchraydi. Uning ijtimoiy muhit bilan munosabatlarini tubdan qayta qurish mavjud.³ Maktabgacha bolalik bola ko‘proq yoki kamroq ixtiyoriylik faqat o‘yin yoki kattalar yordamiga tayanib muomala qilgan bo‘lsa, 6-7 yoshdan boshlab, bu qobiliyati hayotning turli sohalarida ko‘proq va ko‘proq o‘zini namoyon qilishi boshlanadi va bolaning ichki mulk bo‘ladi. Hissiy va motivatsion sohada ham sezilarli o‘zgarishlar ro‘y beradi. Muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizliklar har safar bir qator samarali barqaror komplekslari shakllanishiga olib keladi. 7 yoshdagi inqiroz bolaning rivojlanishidagi ijtimoiy vaziyatning tubdan o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu davrda birinchi marta insoniy munosabatlar tizimida o‘z o‘rnini anglash va qabul qilish mavjud buladi. V. N. Drujinin fikriga ko‘ra, 7 yosh inqirozi ijtimoiy “men”ning tug‘ilish davridir.⁴ Ushbu yosh bosqichida, yuqorida aytib o‘tilganidek, yana bir muhim neoplazmaning ixtiyoriylik bilan xatti-harakatlar paydo bo‘ladi. I. V. Dubrovinaning fikriga ko‘ra, “neoplazma-bu shaxsiyat tuzilishi va faoliyatining alohida turi, shuningdek, bolaning o‘ziga va boshqa odamlarga munosabati bilan tavsiflangan rivojlanishdagi yutuq”.⁵ hisoblanadi. Bola ko‘proq mustaqillik ko‘rsatadi: u yoki bu vaziyatda qanday harakat qilishni tanlaydi. Ushbu turdagi xatti-harakatlarning asosi bu yoshda shakllanadigan axloqiy motivlardir. Bola axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtiradi, muayyan qoida va qonunlarga rioya qilishga harakat qiladi. Yosh o‘quvchilarda ixtiyoriylik bilan xatti-harakatlar va ixtiyoriylik bilan aqliy aqliy jarayonlarning paydo bo‘lishi bilan “ichki dastur” ni shakllantirish va aks ettirish kabi neoplazmalar bilan yaqin aloqalar o’rnatiladi. Bola o‘z hatti-harakatini uning natijalari va oqibatlari nuqtai nazaridan baholashi va natijada o‘z xulq-atvorini o‘zgartirishi, shunga qarab rejalashtirishi mumkin. Harakatlarda his-tuyg‘u yo‘nalishi mavjud, bu ichki va tashqi hayotni farqlash bilan bevosita bog‘liq. Bolaning ichki hayotining asosiy jihati uning harakatlarida uning semantik yo‘nalishidir. Bu bolaning tajribalari va boshqalar bilan munosabatlardagi o‘zgarishlardan qo‘rqish bilan bog‘liq. L.Karpenkoning so‘zlariga ko‘ra: “bu asrning salbiy mazmuni, asosan, ruhiy muvozanat, irodaning beqarorligi, kayfiyat va hokazolarning buzilishida namoyon bo‘ladi.».⁶ Boshlang‘ich maktab yoshidagi shaxsning rivojlanishi maktab ishiga, bolaning kattalar tomonidan baholanishiga bog‘liq. Bu yosh bolaga kuchli ta’sir qiladi va tashqi ta’sirlarga bog‘liq bo‘ladi va natijada atrof-muhit ta’siri tufayli aqliy bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi, axloqiy me’yorlar va qadriyatlarni o‘rganadi. Boshlang‘ich maktab yoshida bolalar faol yutuqlarga intilishlarini o‘stira boshlaydilar. Ushbu yosh bosqichida bolaning faoliyatining asosiy sabablaridan biri muvaffaqiyatga erishish uchun sababdir. Aynan shu yoshda bola o‘zining betakrorligini anglaydi va boshidan kechiradi, o‘zini insondek his qiladi, idealini yaratadi va unga intiladi.
Boshlang‘ich maktab yoshida bolalar katta rivojlanish imkoniyatlariga ega, ammo mavjud zaxiralarni to‘g‘ri ajratish va ulardan foydalanish uchun biz bu yoshdagi ruhiy jarayonlarning sifatli tavsifini berishimiz kerak.
Boshlang‘ich maktab yoshida bolaning hayotida ko‘plab ijobiy o‘zgarishlar buladi. Bu kognitiv munosabatni shakllantirish, ko‘nikmalarni o‘rganish, tashkilot va o‘z-o‘zini boshqarish uchun sezgir davrdir. Maktab ta’limining dastlabki bosqichida bola rivojlanishining barcha sohalari sifat jihatdan o‘zgarib boradi. Qayta qurish jadal va faol intellektual rivojlanish bilan boshlanadi. Maktab ta’limi davrida fikrlash rivojlanishining muhim xususiyati aniq-mantiqiy va mantiqiy fikrlashga o‘tish hisoblanadi. Vigotskiy L.S. yuqori aqliy funksiyalarni rivojlantirishning tizimli tabiati haqida boshlang‘ich maktab yoshida “tizimni tashkil etuvchi” funksiyasi bu intellektual, amalga oshirilgan va ixtiyoriylik bilan boshqa aqliy funksiyalarga bevosita ta’sir qiladi: idrok, xotira va e’tibor.⁷ Maktabgacha yoshdagi boladan farqli o‘laroq, kattalar bilan muloqotda o‘rganilgan narsalarning sensually idrok etilgan xususiyatlari yoki “kundalik tushunchalar” haqida o‘z-o‘zidan shakllangan g‘oyalar asosida muammolarni hal qilishda yosh o‘quvchi aks ettirilgan va aniqlangan narsalarning xususiyatlarini hisobga olish kerak deb ta’kidlaydi.
O. P. Solodilova fikriga ko‘ra, “Rivojlanayotgan ta’lim tizimida mazmun-nazariy fikrlashni rivojlantirish vazifasi paydo bo‘lib, o‘quvchiga o‘rganilayotgan mavzuning ichki mohiyatini, uning ishlashi va o‘zgarish qonunlarini tushunishga imkon beradi. Intellektual aks ettirish-yosh o‘quvchilarda nazariy fikrlashni rivojlantirishning boshlanishini belgilaydigan neoplazma” deb ta’kidlaydi.⁸ Nazariy fikrlash, uning kashf etilishi, qurilishi kabi qoidani qo‘llashni talab qilmaydigan vaziyatda topiladi. Ta’lim jarayonida boshqa bilish jarayonlari ham o‘zgaradi. Bunda psixik funksiyalarning ixtiyoriylik bilan shakllanishi bo‘lib, ular o‘z-o‘zidan, o‘qitish faoliyati sharoitlariga stereotipik moslashish shaklida yoki maqsadga muvofiq ravishda yuzaga kelishi mumkin.
Maktabgacha yosh davrining oxirida tarbiya va o‘qitishning o‘ziga xos sharoitlarida bola nafaqat nutqdan foydalanishni, balki uning tuzilishini ham anglashni o‘rganadi. Ushbu davr mobaynida bola murakkab grammatik tizimni, shu jumladan tilda ishlaydigan sintaktik va morfologik tartibning eng nozik naqshlarini o‘z ichiga oladi, chunki o‘zlashtirilgan til uning uchun chinakam ona bo‘ladi. So‘zlarning tovush shakli uchun mos yozuvlar nuqtasining paydo bo‘lishi ona tilining morfologik tizimining holatiga yordam beradi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar allaqachon so‘zning to‘liq ovozli tahlilini ishlab chiqa oladilar, bu esa o‘z navbatida o‘qish va yozishni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha bolalik davrining oxiriga kelib, bolalar savodxonlikni egallash uchun zarur bo‘lgan so‘zlarni aniq ajratishlari mumkin. N. G. Salminaning tadqiqotlari 6-7 yoshli bolalar kattalarga xos bo‘lgan og‘zaki nutqning barcha shakllarini o‘zlashtira olishini isbotladi: monolog, hikoya, dialogik nutq tengdoshlari bilan muloqotda rivojlanadi, aniq tuzilgan ko‘rsatmalar, baholash, faoliyatni muvofiqlashtirish. Nutqning yangi shakllaridan foydalanish, batafsil bayonlarga o‘tish bu davrda bolaning oldida turgan yangi muloqot vazifalari bilan bog‘liq. M. I. Lisina tomonidan kognitiv deb nomlangan aloqa tufayli Leksikon oshadi, to‘g‘ri grammatik inshotlarni qurish qobiliyati kuchayadi.⁹ Dialoglar murakkab va mazmunli bo‘ladi; bola turli mavzularda to‘g‘ri qurish va savol berishga, ayni damda ochiq mulohaza yuritishga, ovoz chiqarib fikrlashga o‘rganadi. Katta maktabgacha yoshda vaziyatli va kontekstli nutq bilan birga bola tushuntirishni ham o‘zlashtiradi. Kontekstual nutq vaziyatni bevosita idrok etmasdan tushunarli bo‘lishi uchun etarli darajada to‘liq tasvirlaydi. Tushuntirish nutqi nutqning alohida turidir. Bu davrda bolada maktabda o‘rganilayotgan mavzu, bo‘lajak o‘yin mazmuni va yana ko‘p narsalarni tengdoshga tushuntirish zaruriyati rivojlanadi. Tushunarli nutq taqdimotning muayyan ketma-ketligini, suhbatdoshni tushunishi kerak bo‘lgan vaziyatda asosiy fikrni, asosiy aloqalarni va munosabatlarni o‘rnatish qobiliyatini talab qiladi. Nutqning bu turini o‘zlashtirish jamoaviy munosabatlarni shakllantirish uchun ham, bolalarning aqliy rivojlanishi uchun ham muhimdir. Katta maktabgacha yoshga kelib egotsentrik nutq kuchayadi. U Internalizatsiya qilinadi, ichki nutqqa qayta tiklanadi va asosiy funksiyasini ushbu shaklda saqlaydi.
Shunday tarzda biz bir qator xulosalarni keltiramiz:

• 
  maktabgacha yoshda nutqni egallash jarayoni asosan tugallanadi:
  
• 
  7 yoshga kelib, til bolaning aloqa va fikrlash vositasi, shuningdek, ongli o‘rganish mavzusiga aylanadi;
  
• 
  boshlang‘ich maktab yoshida nutqning tovush tomoni rivojlanadi. Fonemik rivojlanish jarayoni tugaydi;
  
• 
  nutqning grammatik tuzilishi rivojlanadi. Bolalar morfologik tartib va sintaktik nozik naqshlarni o‘rganadilar.
  

Ta’lim muassasalarida maktab hayotining dastlabki kunlaridanoq o‘quvchi e’tiboriga, ayniqsa, uning o‘zboshimchaligi, boshqaruvchanligi nuqtai nazaridan o‘ta yuqori talablar qo‘yiladi. Maktabgacha yoshdagi diqqat ixtiyorsiz bo‘ladi. V. S. Muxina ta’kidlaganidek, diqqatning ortishi holati tashqi muhitda orientatsiya bilan, unga hissiy munosabat bilan bog‘liq, tashqi taassurotlarning mazmuni esa bunday o‘sishni ta’minlaydigan xususiyatlar yoshga qarab o‘zgaradi.¹⁰ Diqqatning rivojlanishidagi hal qiluvchi moment tadqiqotchilar tomonidan bolalar birinchi marta o‘z diqqatini ongli ravishda tartibga sola boshlashi, uni ma’lum ob’ektlarga yo‘naltirishi va ushlab turishi bilan bog‘liqdir. 6 yoshga kelib diqqatning barqarorligi yaxshilanadi, bola predmetdan ko‘proq xabardor bo‘ladi, undagi ko‘pgina xususiyatlar va qiziqarli sifatlarni aniqlay oladi. Diqqatning o‘ziga xosligi shundaki, bola ongli ravishda uni muayyan buyumlarga, hodisalarga yo‘naltira oladi, buning uchun ma’lum vosita va usullardan foydalanadi, ularni qollay oladi. Boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar ixtiyoriylik bilan diqqatni egallasalar-da, ixtiyorsiz diqqat ustunlik qilib qolaveradi. Bolani uzoq vaqt davomida diqqatni jalb qilish va e’tiborini yoqimsiz faoliyatga jalb qilish qiyin.
Shunday qilib, 6-7 yoshida ixtiyoriylik bilan e’tiborni rivojlantirish imkoniyatlari juda katta. Bunga V. S. Muxinaning fikriga ko‘ra, diqqatni tashkil qilishning universal vositasi bo‘lgan nutqning rejalashtirish funksiyasini yaxshilash yordam beradi. Nutq oldindan og‘zaki muayyan vazifani amalga oshirish uchun muhim bo‘lgan ma’lumotlar ta’kidlash imkonini beradi; bevosita jozibadorligini yoki ajoyib xususiyatlarga ega bo‘lgan ob’ektlarga e’tibor qaratadi.
Bolaning hissiy rivojlanishi-bu uning idrokini rivojlantirish va ob’ektlarning tashqi xususiyatlari: shakli, rangi, hajmi, kosmosdagi holati, shuningdek hid, ta’m va boshqalar haqida g‘oyalarni shakllantirish. Sensorika rivojlanishi bilan (lot. sensus-sezgilar) bola tabiat va jamiyatdagi estetik qadriyatlarni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega. Bilish atrofdagi narsalar va hodisalarni idrok qilishdan boshlanadi, shuning uchun hissiy qobiliyatlar bolaning aqliy rivojlanishining asosini tashkil qiladi.
Maktabgacha yoshda ham bolalar ilk bor turli shakllarga, ranglarga duch keladilar va o‘yinchoqlar, turli uy-ro‘zg‘or buyumlari yoki tabiiy kelib chiqishni o‘z ichiga olgan buyumlarning turli xususiyatlari bilan tanishadilar. Bu davrda san’at asarlari - rassomlik, musiqa, haykaltaroshlik asarlari bilan tanishish yo‘lga qo‘yilgan. Har bir bola, bularning barchasini sezadi, lekin ko‘pincha o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladi va natijada paydo bo‘lgan hissiyot ko‘pincha yuzaki va to‘liqsiz bo‘lib chiqadi. SHuning uchun sensor qobiliyatlarni rivojlantirish jarayoni maqsadga muvofiq va yaxlit amalga oshirilgani ma’qul. Boshlang‘ich maktab yoshida shakl, rang va kattaliklarni idrok etishga e’tibor qaratiladi. Bu tushunchalarni to‘g‘ri o‘zlashtirish maktabdagi ko‘pchilik mavzularni tushunish uchun va ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish uchun zarurdir. 6-7 yoshdagi idrok o‘zining ta’sirchanlik xususiyatini yo‘qotadi: aqliy va hissiy jarayonlar farqlanadi. Idrok mazmunli, maqsadga muvofiq, tahlil qilinadi. Unda quyidagi ihtiyoriy harakatlar yakkalangan-kuzatish, tekshirish, qidirish. Nutq rivojlanishning bu davrida idrok qilish uchun muhim ahamiyatga ega, shuning uchun bola o‘z nutqida turli ob’ektlarning sifatlari, belgilari, holatlari va ular o‘rtasidagi munosabatlar nomidan faol foydalanadi.
Maktabgacha yoshda umumiy qabul qilingan hissiy standartlardan foydalanishga o‘tish mavjud. Hissiy standartlar bilan tanishish asta-sekin rivojlanadi. Etti yoshga kelib, bola muntazam ravishda ob’ektning xususiyatlarini ko‘rib chiqish va tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Maktabgacha yoshning oxiriga kelib, o‘z pozitsiyasidan mustaqil ravishda fazoda orientatsiya, mos yozuvlar nuqtalarini o‘zgartirish qobiliyati rivojlanadi.
Vaqt yo‘nalishini shakllantirish o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bolalar o‘z faoliyatlari, o‘z vaqtida nima qilishlari, qanday natija olishlari mumkinligi asosida o‘z vaqtida yo‘naltiradilar.
Bolalarda kunning vaqti haqidagi fikr yana o‘z harakatlari asosida shakllanadi, masalan: ertalab yuzimni yuvaman…
Boshlang‘ich maktab yoshining boshiga kelib, bola, odatda, bu vaqtinchalik belgilarni to‘g‘ri o‘rganadi va undan foydalanishni boshlaydi. SHu bilan birga, uning uchun boshlang‘ich nuqta bugungi fikrdir.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar allaqachon kompozitsiyada juda murakkab bo‘lgan rasmlarni sharhlaydilar, ularni nisbatan izchil va batafsil ko‘rib chiqadilar, bolaning bilimidan, hayotiy tajribasidan tashqariga chiqmasa, to‘g‘ri tushuntirib beradilar.
Xotira materialni mantiqiy qayta ishlash metodlariga asoslansa, mazmuniy xarakter kasb etadi. Bolaga yodlangan material bilan faol ishlash zarurligi va uning aniq tashkil etilishi g‘oyasini etkazish muhimdir. R. S. Nemov fikriga kura: barcha neoplazmalar o‘xshash va "ixtiyoriylik"umumiy nomi bilan birlashtirilishi mumkin. Etti yoshida ixtiyoriylik o‘z xatti-harakati va faoliyatini tartibga solish qobiliyatining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq.¹¹ V.V. fikricha, inson xotirasi o‘z vazifasini bajaruvchi psixofizik va madaniy jarayonlar sifatida aniqroq belgilanishi mumkin: axborotni yodlash, saqlash va qayta ishlab chiqarish, uning uchun asosiy. funksiyalar nafaqat tuzilishi, boshlang‘ich ma’lumotlari va natijalari bilan, balki turli odamlar uchun bir xil tarzda ishlab chiqilmaganligi bilan ham farqlanadi¹². Boshlang‘ich maktab yoshida xotirani takomillashtirish birinchi navbatda o‘quv faoliyati davomida yodlangan materialni tashkil etish va qayta ishlash bilan bog‘liq eslab qolish usullari va strategiyalarini egallashga bog‘liq. Biroq, bunday usullarni shakllantirishga qaratilgan maxsus ishlarsiz, ular o‘z-o‘zidan rivojlanadi va ko‘pincha samarasiz bo‘ladi. I. V Dubrovina fikriga ko‘ra xotiraning mahsuldor tomonida aks etadi ... “YOsh o‘quvchilar uchun biror narsani eslab qolishdan ko‘ra bajarish osonroq”.¹³ Mantiqiy xotiraning asosini tafakkur jarayonlarini qo‘llab, eslab qolish vositasi sifatida foydalanish tashkil etadi. Bunday xotira tushunishga asoslanadi. YOsh o‘quvchilarda ushbu metodtkani shakllantirish imkoniyatlarini o‘rganishga qaratilgan maxsus tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, aqliy harakatga asoslangan mnemik usul o‘qitishning ikki bosqichni o‘z ichiga oladi: a) aqliy harakat; b) mnemik usul sifatida ishlatish, ya’ni eslab qolish vositasi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida mantiqiy xotirani rivojlantirish jarayoni maxsus tashkil etilishi kerak, chunki bu yoshdagi bolalarning aksariyati materiallarni semantik qayta ishlash metodlarini mustaqil ravishda ishlatmaydi va eslab qolish uchun takrorlashga murojaat qiladi. Ammo, mashg‘ulot davomida semantik tahlil va eslab qolish usullarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirgan holda ham, bolalar o‘quv faoliyatida darhol ularni qo‘llashga kirishmaydi. Rus psixologlarining tadqiqotlarida signal tizimlarining birligi aniq va mavhum so‘zlarni eslab qolishga katta ta’sir ko‘rsatdi. Vizual tasvirga ega bo‘lmagan va eslab qolgan narsalarni o‘zlashtirishda muhim bo‘lmagan materialni eslab qolish yomonroqdir. O‘quvchilarga ma’lum bir material bo‘yicha ma’lumot berilmasa, abstrakt materialni eslab qolishga qiynaladilar.

3.