|
Tashqi savdo aylanmasi - xalqaro tovar ayirboshlashda qat-nashuvchi mamlakatning eksport va import qiymati summasini o’z ichiga oladi. Tashqi savdoning fizik va qiymat hajmi bir-biridan farq-lanadi. Fizik hajmi – tashqi savdoning real dinamikasi joriy valyuta kurslarini hisobga olgan holda aniqlanadi. Xalqaro savdo hajmi barcha mamlakatlar eksporti hajmini qo’shish orqali hisoblanadi
Tovarlar strukturasi - qabul qilingan tasniflash tizimiga mos, asosiy tovar guruhlarini (xom ashyo va tayyor mahsulotlar, xizmatlar, mashina va uskunalar va h.k.) o’zida ifoda etadi.
Geografik strukturasi – xalqaro savdoning umumiy haj-mida alohida davlatlar, mintaqalar, qit’alarning salmog’ini (ulushini) ifodalaydi.
Keyingi o’n yillik dunyoda sodir bo’lgan global siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar tashqi iqtisodiy faoliyatning holati va rivojiga, shuningdek, xalqaro savdoga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. So’nggi o’n yillikda jahon savdosiga xos bo’lgan rivojlanish tendentsiyalari quyidagilardan iborat:
Jahon savdosining o’sish sur’ati dunyo yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hamda sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining o’sish sur’atidan yuqori bo’ldi. 90-yillarda jahon savdosining dinamikasi dunyo bo’yicha ishlab chiqarilgan YaIM hajmidan deyarli uch barobar oshib ketgan. Dunyo mamlakatlari «Milliy iqti-sodiyot»larining
«ochiqlik» darajasi 1990 yildagi 19% dan 1998 yilda 23% ga o’sdi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda jahon savdosi dinamikasi o’zining notekis rivojlanishi bilan ajralib turadi. Jumladan, uning o’sish
sur’ati 60-yillarda – 9,6% ni, 70-yil-larda 20% ni, 80 – 90-yillarda esa 6,5% ni tashkil etdi. Shu bilan birga, XX asrning so’nggi 20 yilligida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar eksporti hammadan ko’ra dinamik tarzda o’sdi. 2000 yilda rivojlangan mamlakatlar jami eksporti 2,9 barobar, rivojlanayotgan mamlakatlar eksporti 2,5 barobar, o’tish davri iqtisodiyotini boshidan kechirayotgan davlatlar eks-porti 1,3 barobarga ko’paydi.
Shu davrda jahon eksportining tovar strukturasida ham tub o’zgarishlar bo’ldi. Eksport hajmida xom ashyo, yonilg’i va oziq-ovqat ulushi 2 barobarga, ya’ni 44,7% dan 27,2% ga qisqargan bo’lsa, tayyor buyumlar, yarim fabrikatlarning ulushi 1,5 martaga oshdi. Ularning o’rtacha yillik o’sish sur’ati 7%ni, oziq-ovqatda esa 4% ni tashkil etdi, xom ashyo eksportida esa o’sish kuzatilmadi.
Keyingi paytlarda dunyodagi savdo aloqalarining geografik o’rni ham o’zgarib, rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan mamlakatlarga qarab siljimoqda. Jahon savdosining asosiy qis-mi, ya’ni uchdan ikki qismi rivojlangan mamlakatlar guruhi his-sasiga to’g’ri kelmoqda. Jahon savdosining yuqori kontsentratsiya-si unchalik katta guruhni tashkil etmagan davlatlar hissasiga, ya’ni dunyoning birinchi o’nligiga kiruvchi davlatlariga jahon eksportining 58,6%i va importining 58,3%i to’g’ri keladi.
Xalqaro savdo munosabatlarini hozirgi paytdagi rivojlani-shining o’ziga xos xususiyatlaridan biri jahon xizmatlar savdosi-ning o’sish sur’ati tovarlar savdosining o’sish sur’atiga qaragan-da ancha yuqori ekanligidir.
Sanoat mahsulotlari bilan savdo qilishning o’sish sur’atlari oziq- ovqat va mineral xom ashyo qiymati fizik hajmiga qaraganda ancha yuqori. Bu yuqoridagi tovarlarning eksportiga ixtisoslash-gan rivojlanayotgan mamlakatlarning savdo sharoiti yaxshi emas-ligidan dalolat beradi.
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab-lar bilan izohlanadi. Birinchidan, tabiiy va xom ashyo resurs-larining mamlakatlar o’rtasida notekis taqsimlanganligi bilan izohlanadi. Masalan, Yaqin Sharq mamlakatlari hissasiga jahon neft zaxiralarining 70%ga yaqini to’g’ri kelsa, mis, tabiiy gaz, boksit va boshqa foydali qazilmalar zaxiralarining 70-80%i rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga to’g’ri keladi. Shuning uchun bir qator sanoati rivojlangan mamlakatlarda bu xil tabiiy boyliklarga ehtiyoj katta, foydali qazilmalar zaxiralarining kamligi, shuningdek, yonilg’i, xom ashyo mahsulotlariga
bo’lgan ehtiyojning o’sib borishi – bu resurslarni keng ayirboshlashni hayotiy zaruratga aylantirgan. Mazkur mahsulotlar so’nggi yillarda
jahon eksportining qismidan ko’prog’ini, yarim tayyor mahsulotlar
savdosini ham hisobga olganda qismini tashkil etadi. Xalqaro
savdoning ikkinchi muhim ahamiyatli tomoni ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan izohlanadi. Qaysi bir mamlakat malakali ishlab chiqaruvchi kuchlarga ega bo’lsa, mehnat unumdorligi darajasi ham yuqori bo’ladi. Mutaxassislarning baholashlaricha, sanoatda mehnat unumdorligining darajasi 1990 yilda bir ishlovchi hisobiga AQSh da 57; Germaniyada 45,4; Yaponiyada 40,5; Turkiyada 18,0; Hindistonda 7 ming dollarni tashkil etgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
