M. Maxkamova

Adabiyotlar ro‘yxati 199

KIRISH

«Menejment», «Menejer» so‘zlari hozirgi paytda nafaqat ish, balki kundalik hayotda ham keng qo‘llanilib, bozor iqtisodiyoti- ga o‘tishda davlatning iqtisodiy o‘sishining zamonaviy tenden- siyalarini aks ettiradi.

«Management» ingliz tilidagi so‘z bo‘lib, rus tiliga boshqa- ruv, tashkil etish, rahbarlik qilish deb tarjima qilinadi. Shunday qilib menejment boshqarish, ya’ni u yoki bu faoliyatni iqtisod, moliya va boshqarish tashkilot yoki rahbariyat tomonidan bosh- qarish ma’nosini anglatadi. Ilmiy adabiyotda menejment tushun- chasiga bir necha ta’riflar mavjud. Ulardan 3 tasini keltirib o‘tamiz:

• 
  tashkilotda ishlayotgan odamlar vositaligida tashkilot maqsadlariga erishish;
  
• 
  faoliyatning maxsus turi bo‘lib, tashkil etilmagan to‘dani samarali, maqsadli ishlab chiqaruvchi guruhga (tashkilotga) aylantiradi;
  
• 
  mehnat va material resurslar vositachiligi orqali tashkilot maqsadlariga erishish uchun rejalashtirish, tashkil etish, rah- bariyat va nazorat jarayonlaridir.
  

Bu ta’riflar har xil bo‘lishiga qaramasdan, ular 3 ta umumiy xususiyatga ega:

1. 
   boshqaruvda ma’lum bir maqsad mavjudligini ko‘rsatadi;
   
2. 
   bu faoliyat turi maxsus intellektual xarakteri bilan farq- lanadi;
   
3. 
   tashkilotda boshqaruv o‘rni mavjudligi to‘g‘risida dalolat beradi.
   

Menejment, boshqaruv tushunchasini anglatib, ma’muriy buyruq iqtisodiyotiga xos boshqaruvidan ancha farq qiladi:

Birinchi farqi — menejment bozor iqtisodiyotiga xosdir.

Ikkinchi farqi — menejment — bu boshqaruvning iqtisodiy usuli.

Uchinchi farqi — menejment — bu samarali boshqaruv ilmi va san’ati.

Ushbu tushunchalar bog‘liqligini ko‘rib chiqamiz:

Biznes — tadbirkorlik menejmenti. Menejment rahbar — mutaxassislarning maxsus faoliyati deb tushuniladi.

Qoida bo‘yicha menejer — bu xo‘jayin tomonidan mehnat- ga haq to‘lanadigan xodimdir. Menejer — bu har qanday dara- jadagi tashkilot xodimi, u odamlar kuchini tashkilot maqsadla- riga erishishida ishlata oladi. Agar odamlar guruhi birgalikda

faoliyat ko‘rsatsa, guruhda menejer mavjud bo‘ladi. Ko‘pgina hollarda kichik biznesda tadbirkor ham xo‘jayin, ham menejer funksiyalarini bajaradi. Va aksincha, korporatsiyalarda, yirik fir- malarda menejer boshqaruv darajasi korpusi o‘z vaqtda qisman mulkdordir. (Masalan: firma direktori xo‘jayin bo‘lishi mumkin.) O‘zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotiga o‘tishi bilan o‘quv kursiga «menejment» darsligini kiritish zarurligi paydo bo‘ldi, chunki samarali boshqaruv tashkilotni samaradorligi

oshishiga olib keladi.

«Menejment» (manage — boshqarish) — inglizcha so‘z. Menejmentning ta’riflari juda ko‘p.

Umuman olganda, menejmentni boshqarish san’ati deb tushunish kerak, odamlarning intellektidan va hulqidan, mehna- tidan foydalangan holda qo‘yilgan maqsadga erishish. Tashkil etilmagan elementlarni samaradorli va ishlab chiqaruvchi kuch- ga aylantiradi. Boshqacha qilib aytganda, menejment — bu odam imkoniyatlari yordamida sardor tashkilotni strategik va taktik maqsadlariga erishadi.

«Menejment» atamasi tashkilot darajasida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni xo‘jalik faoliyatini shaxslar, xizmatchilar bilan bosh- qarishdir.

Menejer kim? Menejer — kasbiy boshqaruv faoliyatiga tegishli konkret shaxsdir. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, shunday kasblar borki odamlar tabiatidan, psixofizik xarakteristikalardan qat’i nazar ularni o‘zlashtira oladilar. Lekin shunday kasblar borki, kasbiy mahoratdan tashqari psixofiziologik xususiyatlar ham kerak bo‘ladi. Shunday kasblarga menejer kasbini ham ki- ritsak bo‘lad, kasb ustasi bo‘lishi uchun boshqaruv ishi ma’lum fazilatlar bo‘lishini talab qiladi, fazilatlar yo‘qligi kasbga nolo- yiqligiga olib keladi.

Menejer — bu ma’lum tashkilotda ishlovchi boshqaruv sub- yekti, boshqarish mutaxassisi. Maxsus kasb vakili, boshqaruv faoliyati bilan shug‘ullanuvchi iqtisodchi — hisobchi emas.

Menejer — boshqa kasblardan farqli o‘laroq mustaqil kasb. Faqat menejer natijalar xodimlar tomonidan erishilishini rag‘batlantiradi, boshqa mutaxassislar esa konkret masalalarni bajaradilar, lekin rahbarlik masalalarini emas.

Menejer — bu maxsus tayyorgarlik va boshqa odamlar vosi- tachiligida natijalarga erishgan odamdir. Bu har qanday kollek- tivda tan olingan sardordir. Shunday qilib, menejer — bu kasb, unga maxsus o‘qib erishish mumkin.

1-B O B. MENEJMENT NAZARIYASI VA AMALIYOTINING RIVOJLANISHI

1. 
   MENEJMENT RIVOJLANISHINING ASOSIY BOSQICHLARI
   

Menejment u yoki bu shaklda odamlar guruh bo‘lib ishlab yurgan joyda va odatda jamiyatning uchta sohasida bo‘lgan:

• 
  siyosiy — guruhlarda tartibni qo‘llash va o‘rnatish zarur- ligi;
  
• 
  iqtisodiy — resurslarni taqsimlash, ishlab chiqarish zarur- ligi;
  
• 
  mudofaa — dushmanlardan va yovvoyi hayvonlardan hi- moya qilish.
  

Boshqaruv nazariyasini va amaliyotining rivojini ko‘rib chiq- qanimizda, bir necha taraqqiy davrlarni ajratishimiz mumkin.

I davr — qadimgi davr

Boshqaruvning uzun rivojlanish davri 9—7 ming avval eramizdan taxminan XVII asrgacha bo‘lgan davr menejmentni mustaqil ilm sohasiga ajralishidan oldin, odamzod mingyillar davomida boshqarish tajribasini orttirib kelgan.

Ilk tartib va boshqaruvning eng oddiy shakllari ibtidoiy jamoa bosqichida paydo bo‘lgan. O‘sha davrda boshqaruv birga- likda, qabilaning hamma a’zolari boshqarishda ishtirok etardi. Qabilaning qariyalarini boshqaruvning dastlabki ko‘rinishlari deb hisoblasak ham bo‘ladi.

Taxminan eramizdan 9—7 ming yillar oldin yaqin Sharqdagi joylarda ekish xo‘jaligidan (ov, hosil yig‘ish va boshqalar) yangi hosil olish shakliga o‘tdi (ya’ni ishlab chiqarishga). Ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish menejmentni vujudga kelganidan dalolat bergan edi.

Qadimgi Misrda davlat xo‘jaligini boshqarish tajribasi ortti- rildi. O‘sha davrda yetarli darajada davlat boshqaruv apparati va xizmatkorlar safi shakllandi.

Boshqaruvga ilk faoliyat turi deb ta’rif bergan Sokratdir. (470—399-yy. eramizdan avval). U boshqaruvning turli shaklla- rini tahlil qildi. Ular asosida boshqaruvning universal tamoyilini e’lon qildi.

Platon(428—348 eramizdan avvalgi yil) davlat boshqaruvi- ning tasniflanishini aniqlab, boshqaruv organlarining funksiya- larini aniq belgilab berdi.

Iskandar Zulqarnayn(356—323 eramizdan avvalgi yy.) qo‘shinlarni boshqarish nazariyasi va amaliyotini rivojlantirdi.

II davr — sanoat davri (1776—1890)

Davlat boshqaruvi tushunchasining rivojida A.Smitning hissasi kattadir. U nafaqat klassik siyosiy iqtisodning vakili, balki boshqaruv sohasining mutaxassisidir. U mehnat bo‘linishini turli shakllarini tahlil qildi, davlat va davlat boshqaruvchisining maj- buriyatlariga ta’rif berdi.

R.Ouen ta’limoti menejmentning maktab va ilmiy yo‘nalish- larining shakllanishiga katta ahamiyat kashf etdi. Uning guma- nitar g‘oyalari, ishlab chiqarishni boshqaruv, xizmatchilarning ishlash sharoiti va hayotini yaxshilash, o‘qitish zaruriyati bugun- gi kunda ham dolzarb mavzular bo‘lib kelmoqda.

Hisoblash mashinasining yaratilishi va qo‘llanilishi boshqa- ruvni nazariyasi va amaliyotida ilk to‘ntarishga olib keldi. 1833- yilda angliyalik matematik Ch. Bebbidj «Tahlil mashinasi»ning loyihasini ishlab chiqdi. Bu esa hozirgi zamonaviy raqamli hi- soblash texnikasining dastlabki ko‘rinishi, o‘sha davrdayoq bosh- qaruv masalalarining yechimini tezkorlik bilan bajarishga olib keladi.

III davr — tizimlashtirish davri (1856—1960)

Boshqaruv to‘g‘risidagi ilm doimiy harakatda. Yangi yo‘na- lishlar, maktablar, oqimlar shakllanmoqda, ilmiy apparat o‘zgar- moqda va mukammallashmoqda, qolaversa tadqiqotchilar va ularning qarashlari o‘zgardi. Vaqt o‘tishi bilan menejerlar iste’- mol mo‘ljallarini boshqaruv kuchlarini o‘rganishga qaratdilar. Ayrimlari boshqaruv muammolarini o‘tgan davri usullari bilan yechishga harakat qiladilar, boshqalar esa zamonaviy boshqaruv usullaridan foydalandi. Ularning individual muvaffaqiyatlari, yutqizishlari hozirgi zamon menejerlari uchun ham ibratli dars- liklar bo‘lib qolishi mumkin.

2. 
   ASOSIY BOSHQARUV MANBAALARI
   

   1.