М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

2-holat,
tashqi bosim ning m iqdori chuqurlik b o 'y lab to 'g 'r i burchakli 
uchburchak shaklida kam ayadi (7.9-pacm , e).
P oydevorlar ch o 'k ish ig a oid har qanday b ir o 'lchovli m asalalam i hisoblashda 
yuqoridagi holatlardan biriga keltirish tavsiya etiladi.
7.S. L oyli g r u n tla m in g d av o m iy c h o 'k ish i
Q adim zam onlardan beri odam lar loyli 
gruntlarda barpo 
etilgan b a ’zi 
inshootlam i uzoq vaqt davom ida 
b eto 'x to v c h o 'k ish holatining guvohi b o 'lib
kelganlar.
K o 'p lab olim lar Italiyaning Piza shahrida XII asrda bunyod etilgai hozirgi 
vaqtgacha o g ’ishi davom etib kelayotgan m inorani m azkur holatni yoritishda yorqin 
dalil sifatida keltiradilar (7.10-rasm ). Bu noyob inshoot A m o daryosi sohillarida 
barpo etilgandan so 'n g
o 'tg a n davr m obaynida nihoyatda sekin siljish bilan 
kechadigan notekis ch o 'k ish n i boshidan kechirib kelm oqda. B alandligi 54,5 m 
boMgan m inora hozirgi davrga kelib 320 sm ga cho'kkanligi qayd etiladi. U ning 
yuqori qism ini tik o 'q q a nisbatan qiyshayib chetlashuvi 529 sm ni tashkil etadi. 
O lim lam ing kuzatuvi so 'n g g i vaqtdagi ch o 'k ish tezligi yiliga 2 m m ekanligini 
ko'rsatdi. M inora zam inida yupqa qatlam li qum lar ostida qalin qatlam li yum shoq 
holatdagi loyli gruntlar joylashgan.
Prof. M aslov N.N. ning shohidlik berishicha, 1464 
78-yillarda Lyubek 
(O lm oniya) shahrida bunyod etilgan m e ’m orchilik obidasining uzoq m uddatli 
c h o 'k ish jaray o n i ham yuqoridagi m isolga o 'x sh a b ketadi. B arpo etilgandan beri 500 
yildan ortiq m uddat o 'tg a n b o 'lish ig a qaram ay, uning cho'kishi ham o n davom
110

---

etm oqda. H ozirgi vaqtda ch o 'k ish m iqdori 180 sm dan oshib ketgan. O bida zam inida 
15 m dan ziyod chuqurlikda balchiqsim on loylar qatlami yotadi.
B raziliyaning poytaxti Rio-de-Janeyro shahrida 1955 yilda tem ir-betondan 
qurilgan Sao Lui Rey deb nom lanuvchi 11- qavatlya bino qulab tushdi (7 .1 1-rasm).
7 .1 0 -ra sm . O g ’ ayotgan m inora (Italiy a) 
7 . 1 1-rasm . C ao Lu i Pcy bino sining
eg ilish i (B ra z iliy a )
Q alin qatlam li loyda yuz bergan uzoq vaqt davom etuvchi cho'kishni 21 m etrli 
99 ta beton qoziqlar ham ushlab qololm adi. Q ulash vaqtida binoning cho'kishi 
soatiga 4 mm ga yetgan edi.
A gar diqqal bilan kuzatilsa, barcha m askanlarda loyli gruntlarda barpo etilgan 
qadim iy binolam ing notekis c h o 'k ish holatlarini kuzatish m um kin. T aajjublanarli 
yeri shundaki, bunday holatlarda binolam ing ch o 'k ish i hech vaqt zam inga uzatiluvchi 
yuk bilan b o g 'liq bo'lm aydi.
T o ’rtlam chi davrga oid loyssim on gruntlarda (anlropogen davri) barpo etilgan 
tarixiy obidalam ing uzoq vaqt davom ida sezilarli c h o ’kishi, natijada ulam ing tashqi 
devorlari yoriqlar bilan qoplanishi, binoning o g ’ish, qiyshayish, c h o ’kish va.x. 
holatlariga nafaqar xorijiy davlatlar, balki respublikam izdan ham k o ’plab m isollar 
keltirish m um kin. M isol tariqasida Sam arqanddagi T illa K ori, Oqsaroy, Ishratxona; 
Shahrisabzdagi Oqsaroy; B uxorodagi Chor Bakr, C horm inor, Bolaxouz; X ivadagi 
M uham m ad A m inxon, A m ir T o ’ra, M atniyoz D evonbegi, M irarab m adrasalari va 
boshqa k o ’plab uzoq vaqt davom iy deform atsiyaga uchragan qadim iy inshootlarni 
keltirish m um kin.
M azkur holatlar k o 'p rik inshootlaridan foydalanish jarayonida ham nam oyon 
bo 'lad i. M asalan, Sankt-Peterburg (R ossiya) shahridagi N eva daryosida barpo etilgan 
O xten k o 'p rig in in g asta-sekin surilishi 16 sm; B udapeshldagi (V engriya) Dunay 
daryosi k o 'p rig i - 24 sm v. h. qiym atlam i tashkil etadi.
111

---

Suv inshootlarida kuzatilayotgan uzoq vaqt davom etuvchi ch o ‘kib-surilishlarga 
misol lariqasida A rm anistondagi D zora suv om bori (chap q irg ‘o g ‘i 25 sm), 
0 ‘zbekistondagi Farhod suv ombori (20 - 25 sm ), o 'tg a n asrda Fransiyada qurilgan 
G robua va Buzey suv om borlarining buzilib ketishi va boshqa k o ‘plab m isollar 
keltirish kifoyadir.
A m aliyotda uchraydigan k o ‘plab shunga o ‘xshash holatlam i sinchiklab 
o'rg an ish natijasi loyli gruntlar m ustahkam lik k o ‘rsatkichlarining vaqt o ‘tishi bilan 
susayishi haqida fikr yuritishni taqozo etadi.
0 ‘zgarm as yuk ta ’sirida so'nm ay, uzluksiz davom etuvchi bunday ch o ‘kishlar 
loylam ing