М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

о 'ta cho 'kuvchanlik deganda o'z og'irligi va 
qo'shimcha suv ta’sirida tuzilmasi tubdan buzilishi bilan kechadigan gruntning 
deformatsiyasi tushuniladi.
Turli-tuman tabiatga ega bo'lgan o'ta cho'kuvchan gruntlar kam namlik holatda 
(6 - 9% ) nisbatan mustahkam ko'rsatkichlarga ega bo'lib, turg'un zaminlarga xos 
sifati bilan ajralib turadi. Lekin sharoitni o'zgarishi, ya’ni gruntning qo'shimcha 
namlanishi oqibatida gruntning turg'unligi buzilib, yuqori miqdorli cho'kish holati 
yuzaga kelradi.
O'ta cho'kuvchan gruntlaming bunday xususiyatini undan zamin sifatida 
foydalanishda etiborga olish lozim.
Gruntlami o'ta cho‘kuvchanlik toifasiga kiritish masalasi qurilish maydonida 
maxsus olib boriladigan muhandis geologik va gidrogeologik izlanishlar, shuningdek, 
joylardagi inshootlardan foydalanish tajribalarini o'rganish natijasida hal etiladi. Bu 
maqsadda o'ta cho'kuvchan gruntlaming yer yuzida tarqalishiga oid xarita ham qo'l 
keladi (1 4 .1-rasm).
Namlik darajasi 
Sr < 0,6 bo'lgan loyli gruntlarda quyidagi tengsizlik mavjud 
bo'lsa, o'ta cho'kuvchan hisoblanadi:
e c a * _ o , , ,
(14.1)
1+e„
bunda: 
e ,-tabiiy holatdagi gruntning g'ovaklik koeffitsiyenti;
e0 - shu grunt namligining 
oquvchanlik chegarasiga mos 
g'ovaklik
koeffitsiyenti.
O'ta cho'kuvchan gruntlaming asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat:
a) 
nisbiy o'ta cho'kishlik soci, - ma’lum bosim ostida namlangan gruntlardagi 
nisbiy zichlanish miqdorini ifodalaydi;
b) 
dastlabki o'ta cho'kish bosimi p o ch 
namlangan gruntlaming o'ta 
cho'kishiga olib keluvchi bosimning eng kam qiymatini ifodalaydi;
v) 
dastlabki o'ta cho'kish namligi wach - o'ta cho'kish holatini yuzaga 
chiqaruvchi eng kam namlik.
Qo'shimcha namlanish oqibatida o'z og'irligi ta’siridan o'ta cho'kuvchanlik 
qobiliyati yuzaga kelishi bo'yicha mazkur gruntlar 2 turga bo'linadi:
I tur - o'ta cho'kuvchanlikning miqdori 5 sm.gacha bo’lgan gruntlar;
U tur— o’ta cho’kuvchanlikning qiymati 5 sm.dan ortiq bo'lgan gruntlar.
Bino va inshootlar zaminlarini mustahkamlashga oid tadbirlami belgilashda 
ushbu turlardan foydalaniladi.
8 2

---

14.1 -rasm. Yer yuzida o ’ta cho’kuvchan guruntlaming tarqalish xaritasi 
1- lyoss gruntlar; 2- lyossimon gruntlar
14.2-rasm. Zamining o ’ta cho'kishi 
natiiasida vorilean bino.
O'ta cho‘kuvchanlik 
xususiyatiga ega 
bo’lgan gruntlarga 
yirik g'ovakli 
lyoss va 
lyossimon jinslar yaqqol misol bo’ladi.
Makur gruntlar mamlakatimizda eng ko'p 
tarqalgan tog' jinslari sifatida qayd etilgan. 
Ular 
dunyoning 
ko'p 
mamlakatlarida 
uchraydi, 
masalan, G'arbiy Yevropaning 
janubiy 
chegaralari 
bo’ylab 
joylashgan 
davlatlar, shuningdek, Ukraina. Kavkaz orti 
respublikalari, 
Rossiyannng janubi-sharqiy 
qismi, Markaziy Osiyo, G'arbiy Sibir, Xitoy 
va h.
Akad.G'. 
O. 
Mavlonovning 
e’tirof 
etishicha, O'zbekistonning sharqiy janubida 
lyoss gruntlari 50-70 metr chuqurlikkacha 
yetib 
boradi. 
Ayniqsa, 
ular 
Toshkent, 
Ohangaron,
1 8 3

---

Qashqadaryo, Surxondaryo vohalarida keng 
tarqalgan. Shuning uchun inshoot barpo etishda 
ma’lum darajada xavf keltiruvchi mazkur 
grunglaming hossalarini o'rganish ko'pdan beri 
mutaxassislaming diqqatini o'ziga jalb qilib 
kelgan.
O'ta cho'kuvchan gruntlami o'rganishga 
salmoqli hissa qo'shgan olimlardan Abelev 
Y U .М., Denisov N.YA., 
Litvinov I.V.,
Mustafoyev.A.A., Krutov V.I., Larionov A. K. 
va boshqalami eslatish kifoya. Markaziy Osiyo 
lyoss grunttlariga oid keng miqyosdagi ilmiy 
izlanishlami Mavlonov G' O., Qosimov S.М.,
Asqarov X.A., Ulevatiy I.М., Pesikov Y E.S.,
Rojdestvenskiy YE.D ., Po’latov K., Nazarov M. 
'"■эс
lar olib borganlar. Shuningdek, xozirgi kunda
lyoss 
gruntlarining 
o'ta 
cho'kuvchanlik 
. .
xususiyatini o'rganib, ulami. amalda tadbiq etib 
14' 3"rasm- G™n^ 'ant® ° ta ch° kishl 
kelayotganlar orasida: Rasulov H.Z., Xasanov 
A.Z., Usmonxo’jayev 1.1., Mirzaahmadiy М.,
Odilov I.O., Mirzayev A.va boshqalaming 
xizmatlari ham katta.
Yuqorida 
aytganimizdek, lyoss 
va 
lyossimon 
grunglaming o'ziga xos 
xususiyatlaridan yana biri ulaming yirik g'ovakligidir. Ulardagi g'ovaklar grunt 
zarralarining o'lchamlaridan 10 - 100 va undan ham yirik 
bo'lgani bois, 
ulami 
oddiy ko'z bilan ko'rish mumkin.
Ushbu gruntlar tarkibining 50% dan ortig'ini changsimon zarralar (0,005 - 
0,005 mm) tashkil etadi. Tabiatda ulaming namligi past bo'lib, ko'pincha, tik qiya 
holatini saqlaydi. Ammo, qo'shimcha namlanish oqibatida zarralar orasidagi suvga 
chidamsiz bog'lanish kuchlari buzilib, gruntda o'ta cho'kish holati yuzaga keladi. 
Ayniqsa, gruntning namlanishi inshoot zaminida yuz bersa, 
to'satdan 
paydo 
bo'luvchi o'ta cho'kish ularda turli deformatsiya holatini yuzaga keltirishi mumkin
Bunday holatda zaminga uzatiluvchi bosimning miqdoridan qatiy nazar 
gruntning notekis cho'kishi oqibatida inshoolda turli yoriqlar hosil bo'lib, ba’zan 
egilish, qiyshayish, yoki 
buzilish holatlari kuzatiladi (14.2- rasm). Ko'pincha, 
lyossimon gruntlarda barpo 
etilgan 
binolaming 
cho'kish miqdori 
o'nlab 
santimetrdan oshib ketadi (14.3-rasm).
Zamin gruntlari turli sabablarga 
ko'ra 
qo'shimcha namlanishi mumkin. 
Masalan, yog'in suvlari, chiqindi suvlar, tashqi suv havzalaridan oqib keluvchi 
suvlar, shuningdek, suv tashuvchi quvurlaming 
buzilishi, yoki sizot suvlari 
sathining ko'tarilishi bunday noxushlikni kelib chiqishiga sabab bo’ ladi.
1 8 4

---