|
о 'ta cho 'kuvchanlik deganda o'z og'irligi va
qo'shimcha suv ta’sirida tuzilmasi tubdan buzilishi bilan kechadigan gruntning
deformatsiyasi tushuniladi.
Turli-tuman tabiatga ega bo'lgan o'ta cho'kuvchan gruntlar kam namlik holatda
(6 - 9% ) nisbatan mustahkam ko'rsatkichlarga ega bo'lib, turg'un zaminlarga xos
sifati bilan ajralib turadi. Lekin sharoitni o'zgarishi, ya’ni gruntning qo'shimcha
namlanishi oqibatida gruntning turg'unligi buzilib, yuqori miqdorli cho'kish holati
yuzaga kelradi.
O'ta cho'kuvchan gruntlaming bunday xususiyatini undan zamin sifatida
foydalanishda etiborga olish lozim.
Gruntlami o'ta cho‘kuvchanlik toifasiga kiritish masalasi qurilish maydonida
maxsus olib boriladigan muhandis geologik va gidrogeologik izlanishlar, shuningdek,
joylardagi inshootlardan foydalanish tajribalarini o'rganish natijasida hal etiladi. Bu
maqsadda o'ta cho'kuvchan gruntlaming yer yuzida tarqalishiga oid xarita ham qo'l
keladi (1 4 .1-rasm).
Namlik darajasi
Sr < 0,6 bo'lgan loyli gruntlarda quyidagi tengsizlik mavjud
bo'lsa, o'ta cho'kuvchan hisoblanadi:
e c a * _ o , , ,
(14.1)
1+e„
bunda:
e ,-tabiiy holatdagi gruntning g'ovaklik koeffitsiyenti;
e0 - shu grunt namligining
oquvchanlik chegarasiga mos
g'ovaklik
koeffitsiyenti.
O'ta cho'kuvchan gruntlaming asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat:
a)
nisbiy o'ta cho'kishlik soci, - ma’lum bosim ostida namlangan gruntlardagi
nisbiy zichlanish miqdorini ifodalaydi;
b)
dastlabki o'ta cho'kish bosimi p o ch
namlangan gruntlaming o'ta
cho'kishiga olib keluvchi bosimning eng kam qiymatini ifodalaydi;
v)
dastlabki o'ta cho'kish namligi wach - o'ta cho'kish holatini yuzaga
chiqaruvchi eng kam namlik.
Qo'shimcha namlanish oqibatida o'z og'irligi ta’siridan o'ta cho'kuvchanlik
qobiliyati yuzaga kelishi bo'yicha mazkur gruntlar 2 turga bo'linadi:
I tur - o'ta cho'kuvchanlikning miqdori 5 sm.gacha bo’lgan gruntlar;
U tur— o’ta cho’kuvchanlikning qiymati 5 sm.dan ortiq bo'lgan gruntlar.
Bino va inshootlar zaminlarini mustahkamlashga oid tadbirlami belgilashda
ushbu turlardan foydalaniladi.
8 2
14.1 -rasm. Yer yuzida o ’ta cho’kuvchan guruntlaming tarqalish xaritasi
1- lyoss gruntlar; 2- lyossimon gruntlar
14.2-rasm. Zamining o ’ta cho'kishi
natiiasida vorilean bino.
O'ta cho‘kuvchanlik
xususiyatiga ega
bo’lgan gruntlarga
yirik g'ovakli
lyoss va
lyossimon jinslar yaqqol misol bo’ladi.
Makur gruntlar mamlakatimizda eng ko'p
tarqalgan tog' jinslari sifatida qayd etilgan.
Ular
dunyoning
ko'p
mamlakatlarida
uchraydi,
masalan, G'arbiy Yevropaning
janubiy
chegaralari
bo’ylab
joylashgan
davlatlar, shuningdek, Ukraina. Kavkaz orti
respublikalari,
Rossiyannng janubi-sharqiy
qismi, Markaziy Osiyo, G'arbiy Sibir, Xitoy
va h.
Akad.G'.
O.
Mavlonovning
e’tirof
etishicha, O'zbekistonning sharqiy janubida
lyoss gruntlari 50-70 metr chuqurlikkacha
yetib
boradi.
Ayniqsa,
ular
Toshkent,
Ohangaron,
1 8 3
Qashqadaryo, Surxondaryo vohalarida keng
tarqalgan. Shuning uchun inshoot barpo etishda
ma’lum darajada xavf keltiruvchi mazkur
grunglaming hossalarini o'rganish ko'pdan beri
mutaxassislaming diqqatini o'ziga jalb qilib
kelgan.
O'ta cho'kuvchan gruntlami o'rganishga
salmoqli hissa qo'shgan olimlardan Abelev
Y U .М., Denisov N.YA.,
Litvinov I.V.,
Mustafoyev.A.A., Krutov V.I., Larionov A. K.
va boshqalami eslatish kifoya. Markaziy Osiyo
lyoss grunttlariga oid keng miqyosdagi ilmiy
izlanishlami Mavlonov G' O., Qosimov S.М.,
Asqarov X.A., Ulevatiy I.М., Pesikov Y E.S.,
Rojdestvenskiy YE.D ., Po’latov K., Nazarov M.
'"■эс
lar olib borganlar. Shuningdek, xozirgi kunda
lyoss
gruntlarining
o'ta
cho'kuvchanlik
. .
xususiyatini o'rganib, ulami. amalda tadbiq etib
14' 3"rasm- G™n^ 'ant® ° ta ch° kishl
kelayotganlar orasida: Rasulov H.Z., Xasanov
A.Z., Usmonxo’jayev 1.1., Mirzaahmadiy М.,
Odilov I.O., Mirzayev A.va boshqalaming
xizmatlari ham katta.
Yuqorida
aytganimizdek, lyoss
va
lyossimon
grunglaming o'ziga xos
xususiyatlaridan yana biri ulaming yirik g'ovakligidir. Ulardagi g'ovaklar grunt
zarralarining o'lchamlaridan 10 - 100 va undan ham yirik
bo'lgani bois,
ulami
oddiy ko'z bilan ko'rish mumkin.
Ushbu gruntlar tarkibining 50% dan ortig'ini changsimon zarralar (0,005 -
0,005 mm) tashkil etadi. Tabiatda ulaming namligi past bo'lib, ko'pincha, tik qiya
holatini saqlaydi. Ammo, qo'shimcha namlanish oqibatida zarralar orasidagi suvga
chidamsiz bog'lanish kuchlari buzilib, gruntda o'ta cho'kish holati yuzaga keladi.
Ayniqsa, gruntning namlanishi inshoot zaminida yuz bersa,
to'satdan
paydo
bo'luvchi o'ta cho'kish ularda turli deformatsiya holatini yuzaga keltirishi mumkin
Bunday holatda zaminga uzatiluvchi bosimning miqdoridan qatiy nazar
gruntning notekis cho'kishi oqibatida inshoolda turli yoriqlar hosil bo'lib, ba’zan
egilish, qiyshayish, yoki
buzilish holatlari kuzatiladi (14.2- rasm). Ko'pincha,
lyossimon gruntlarda barpo
etilgan
binolaming
cho'kish miqdori
o'nlab
santimetrdan oshib ketadi (14.3-rasm).
Zamin gruntlari turli sabablarga
ko'ra
qo'shimcha namlanishi mumkin.
Masalan, yog'in suvlari, chiqindi suvlar, tashqi suv havzalaridan oqib keluvchi
suvlar, shuningdek, suv tashuvchi quvurlaming
buzilishi, yoki sizot suvlari
sathining ko'tarilishi bunday noxushlikni kelib chiqishiga sabab bo’ ladi.
1 8 4
Do'stlaringiz bilan baham: |
