M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

4 -§. Fe`l nisbatlari

Fe`l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) yoki bir necha bajaruvchi (subyektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe`l nisbati deyiladi. Harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabat turlicha bo`ladi. Ma`lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shax syoki predmet tomonidan bajariladi. Masalan: Bobur ota yurtidan batamom ajralganini endi astoydil his qildi (P.Qodirov).

Boshqa bir shaklda harakatning subyekti (ega) ham, obyekti ham bir shaxsning (predmetning) o`zi bo`ladi. Masalan: Feruzaga hovliga tushib, shabnamda qiyg`os ochilgan atirgullar ustiga egildi. (H.G`ulom).
Yana bir ko`rinishda harakatning bajaruvchisi sub`ekt emas, ob`ekt sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma`lum bo`ladi. Masalan: Tashqarida so`riga gilam to`shaldi, ko`rpacha solindi. Dasturxon yoyildi, choy damlandi (Tog`ay Murod).
Shuningdek, harakat bir necha sub`ekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin. Masalan:
Ichkaridan birin-ketin bolalar chiqib kelishdi (Tog`ay Murod).
Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik subyekt (ega)ning boshqa bir subyekt va obyekt ta`siri bilan bajariladi. Masalan: Mo`minning ovozidan qat‘iyat, buyruq Laylini bo`shashtirdi (S.Z.).
Shunga ko`ra fe`llarda besh xil nisbat ko`rinishi mavjud: 1. Aniq nisbat. 2. O`zlik nisbat. 3. Majhullik nisbati. 4. Birgalik nisbati. 5. Orttirma nisbat.
Fe`l nisbati maxsus shakl yasovchi qo`shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo`shimchalar fe`lning leksik ma`nosini o`zgartirmaydi, balki unga qo`shimcha ma`no qo`shadi, ya`ni bu qo`shimchalar harakatning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) ni ko`rsatib, gap qurilishining qanday bo`lishini bildirib turadi. Masalan: yozdi – subyekt (ega)ning o`zi bajaradigan harakat, yozildi – predmet (obyekt) tomonidan bajarilib, subyekti noma`lum harakat, yozishdi – bir necha subyektlar bajaradigan harakat, yozdirdi – subyektning obyektga ta`siri bilan bajariladigan harakat.

1.