M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Shaxs-son (tuslovchi) qo`shimchalari - fе'llardagi birlik-ko`plikni va shaxsni ko`rsatuvchi qo`shimchalardir: o`qidim, o`qiding, o`qidi(-), o`qidik, o`qidingiz, o`qidi(lar),
Shеvaga oid so`zlar – bir millatga mansub bo`lib, lеkin turli hududlarda yashaydigan odamlar tomonidan ishlatiladigan so`zlardir: paqir (chеlak), cho`rak (non).
Shеvashunoslik (dialеktologiya) – tilshunoslikning shеvalarni o`rganadigan bo`limi.

CH

Chad-xom guruhi - xuasе, kotoko, angas, karеkarе, sura, chuzgu, mubi tillarini o`z ichiga olgan til guruhi.
Chama son - narsa-buyumlarning taxminiy sonini bildiradigan son. Quyidagicha hosil bo`ladi: 1) miqdor songa -tacha qo`shimchasini qo`shish bilan: o`ntacha mashina; 2) miqdor songa
-lar, -larcha qo`shimchasini qo`shish bilan: Soat o`n birlar edi. Yuzlarcha odam yig`ildi. 3) miqdor songa -lab qo`shimchasini qo`shish bilan: minglab odam; 4) ikki miqdor sonni juft kеltirish bilan: bеsh-olti, uch-to`rt.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

1.	I.Karimov.	Barkamol avlod - O`zbekitson taraqqiyotining poydevori. Toshkent, 1997.
2.	Nurmonov, Yo`ldoshev.	Tilshunoslik va tabiiy fanlar. “Sharq” nashriyot- matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. – T.: 2001,
3.	A.Hojiev.	Tilshunoslik terminlarining izohli lug`ati. O`zbekiston Milliy entsiklopediyasi davlat ilmiy nashriyoti. –T.: 2002,
4.	Jamolxonov H.A.	Hozirgi o`zbek adabiy tili. - T.: “Talqin” nashriyoti. 2005,
5.	G`.Abdurahmonov, A. Sulaymonov, X. Xoliyorov, J. Omonturdiev	Hozirgi o`zbek adabiy tili “O`qituvchi” T.,1979, Sintaksis.
6.	A. Abduazizov.	O`zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi, Toshkent, 1992-yil.
7.	H. Jamolxonov.	Hozirgi o`zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Kirish. Fonetika va fonologiya. Grafika va orfografiya) Toshkent. 2000-yil.
8.	E. Begmatov, A. Boboeva, M. Asomiddinova B.Umirqulov	O`zbek nutqi madaniyati ocherklari. “Fan” nashriyoti, T., 1988 y.
9.	M.Mirzaev, S.Usmonov, I.Rasulov	O`zbek tili. T., “O`qituvchi” 1978 yil
10.	M. Asqarova.	Hozirgi uzbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent. 2000-yil
11.	U.Tursunov . J. Muxtorov	Hozirgi o`zbek adabiy tili T.,”O`qituvchi” 1979 yil
12.	SH. SHoabdurahmonov M.Asqarova, A. Xojiev I.Rasulov, X.Doniyorov	Hozirgi o`zbek adabiy tili. 1-qism. T., “O`qituvchi” 1980 yil
13.	A.SHomaqsudov, I.Rasulov R.Qo`ng`urov, X.Rustamov	O`zbek tili stilistikasi. T., “O`qituvchi” 1983 yil
14.	U. Tursunov, J.Muxtorov. Sh. Rahmatullaev..	Hozirgi o`zbek adabiy tili. «O`zbekitson», Toshkent. 1992-yil
15.	A.G`ulomov, .N.Tixonov, R.Qo`ng`urov	O`zbek tili morfem lug`ati. T., “O`qituvchi”, 1977 y.
16.	O`zbek tilining imlo lug`ati.	T., “Fan” nashriyoti 1976 yil
17.	O`zbek tili grammatikasi.	T., “Fan” 1975 yil. 1-qism
18.	O`zbek tili grammatikasi.	T.,“Fan” 1976 yil 2-qism
19.	O`zbek tilining imlo lug`ati.	T., “O`qituvchi”, 1995- yil.
20.	R. Yunusov.	Hozirgi o`zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Leksiqologiya, frazeologiya, leksikografiya) Toshkent, 2000-yil.
21.	Q. Safaev, R. Yunusov	Hozirgi o`zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Morfologiya). Toshkent. 2000.
22.	M. Sodiqova. Usmonova.	O`zbek tilining orfoepik lug`ati. T., 1977-yil.
23.	D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, M. Maqsudova.	Hozirgi o`zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Kirish, fonetika, grafika va orfografiya,

		leksiqologiya, frazeologiya, leksikagrafiya). Toshkent. 2001-yil.
24.	R. Ikromova, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, M. Maqsudova, X. G`ulomova.	Hozirgi o`zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Morfemika. So`z yasalishi. Morfologiya.). Toshkent. 2001-yil.
25.	R.Ikromova D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. G`ulomova.	Hozirgi o`zbek adabiy tilidan ma'ruza matnlari (Sintaksis). Toshkent. 2001-yil.
26.	M.A.Hamroev	O`zbek tilidan ma`ruzalar majmasi. T., 2007-yil.
27.		O`zbek tilining izohli lug`ati. 1-2 tom. Moskva. 1981-yil
28.	A. Hojiev	O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. Toshkent. 1974-yil
29.	A. G`ulomov, A.N.Tixonov, R.Qo`ng`urov.	O`zbek tili morfem lug`ati. Toshkent. 1977-yil.
30.		“Qalqon” jurnali. 2004 yil, 7-son.
31.	Sh. Rahmatullaev.	O`zbek tili antonimlarining izohli lug`ati. T., 1980-yil.
32.	Sh.Rahmatullaev.	O`zbek tilining izohli frazeologik lug`ati. T., 1978-yil.
33.	Sh. Rahmatullaev.	O`zbek tili omonimlarining izohli lug`ati. T., 1984-yil.
32.	SH.Rahmatullaev	Hozirgi adabiy o`zbek tili. –T., “Universitet”, 2006.
33.	R.Sayfullaeva va b.	Hozirgi o`zbek adabiy tili. Sintaksis. –T., 2006

MUNDARIJA
So`z boshi	5
Tilshunoslik haqida umumiy a`lumot	6
1-§ Tilshunoslik fani haqida ma`lumot	6
2-§ Til ijtimoiy hodisadir	6
3-§ Tilning tuzilishi	7
4-§ Til – taraqqiy qilib, o`zgarib boruvchi hodisa	7
5-§ Milliy til va uning tarkibiy qismlari	8
6-§ Tillarning tasnifi	10
7-§ Tillarning geneologik tasnifi	11
8-§ Tillarning morfologik tasnifi	12
FONETIKA	16
1-§ Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma`lumot	16
2-§ Tovush va fonema	17
3-§ Fonetik akustika	18
4-§ Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi	18
5-§ O`zbek tilining fonetik vositalari	19
6-§ Nutq tovushlarining tasnifi	21
7-§ Unli tovushlar va ularning tasnifi	22
8-§ Ayrim unli tovushlar tavsifi	23
9-§ Undosh tovushlar va ularning tasnifi	23
10-§ Undosh tovushlar tavsifi	24
11-§ Til undoshlari	28
12-§ Qo`sh tovushlar va ularning qo`llanilishi	30
13-§ Nutqning asosiy fonetik birliklari	30
14-§ Urg`u	32
15-§ Nutq tovushlarining o`zgarishi	34
16-§ Til va yozuv	37
17-§ Kirill grafikasi asosidagi o`zbek yozuvi	38
18-§ Hozirgi yozuv va uni ifoda etuvchi vositalar	39
19-§ Orfografiya (imlo)	40
LEKSIKOLOGIYA	48
1-§ Leksikologiya haqida umumiy ma`lumot	48
2-§ So`zning leksik va grammatik ma`nolari	49
3 -§ Bir ma`noli va ko`p ma`noli so`zlar	50
4 -§ So`zlarning shakl va ma`no munosabatiga ko`ra turlari	52
5 -§ O`zbek tilining lug`at tarkibi	54
6 -§ O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam	56
7 -§ O`zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi	58
8 -§ Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi	60
9 -§ O`zbek tili leksikasining boyish manbalari	62
10-§ Frazeologiya	63
11-§ Leksikografiya	64
SO`Z YASALISHI	68
GRAMMATIKA	70
1-§ Grammatika haqida umumiy ma`lumot	70
2-§ So`z shakl va grammatik ma`no	70
3-§ Grammatik ma`noni ifodalash vosita va usullari	71
4-§ So`zning grammatik shakli	71
5-§ Grammatik kategoriya	73

6-§ So`z turkumlari	73
OT	78
1-§ Otning leksik-grammatik xususiyatlari	78
2-§ Otlarning ma`no turlari	79
3-§ Otlarda son kategoriyasi	81
4-§ Otlarda egalik kategoriyasi	82
5-§ Otlarda kelishik kategoriyasi	84
6-§ Otlarning yasalishi	89
7-§ Otlarda modal shakl yasalishi	93
8-§ Otlarning tuzilish jihatdan turlari	94
SIFAT	99
1-§ Sifatning leksik-grammatik xususiyatlari	99
2-§ Sifat darajalari	100
3-§ Ozaytirma va kuchaytirma sifatlar	100
4-§ Sifatlarning otlashishi	102
5-§ Sifatlarning yasalishi	102
6-§ Sifatlarning tuzilish turlari	105
SON	109
1-§ Sonning leksik-grammatik xususiyatlari	109
2-§ Sonning ma`no turlari	111
3-§ Bir sonining o`ziga xos grammatik xususiyatlari	114
4-§ Sonlarning otlashishi	115
5-§ Sonlarning tuzilish jihatdan turlari	115
O L M O S H	119
1-§ Olmoshning ta`rifi va leksik-grammatik xususiyatlari	119
2-§ Olmoshlarning ma`no turlari	119
3-§ Boshqa turkumga oid so`zlarning olmoshga ko`chishi	122
4-§ Olmoshlarning tuzilish turlari	122
FE`L	126
1-§ Fe`lning leksik-grammatik xususiyatlari	126
2-§ O`timli va o`timsiz fe`llar	127
3-§ Bo`lishli va bo`lishsiz fe`llar	128
4-§ Fe`l nisbatlari	130
5-§ Fe`lning vazifadosh shakllari	132
6-§ Fe`llarning tuslanishi(shaxs-son kategoriyasi)	139
7-§ Fe`l zamonlari	141
8-§ Fe`l mayllari	147
9-§ Fe`llarning yasalishi	148
10-§ Fe`lning modal ma`no ifodalovchi shakllari	150
11-§ To`liqsiz fe`llar	151
RAVISH	155
1-§ Ravishning leksik-grammatik xususiyatlari	155
2-§ Ravishlarning ma`no turlari	157
3-§ Ravishlarning yasalishi	158
4-§ Ravishlarning tuzilishi jihatdan turlari	160
YORDAMCHI SO`Z TURKUMLARI	163
1-§ Ko`makchi haqida ma'lumot	163
2-§ Bog`lovchi	164
2-§ Yuklama	167
ALOHIDA OLINGAN SO`ZLAR GURUHI	172
1-§ Modal so`zlar	172
2-§ Undov so`zlar haqida ma`lumot	173

3-§ Taqlid so`zlar	174
SINTAKSIS	178
1-§ Sintaksis haqida umumiy ma`lumot	178
2-§ Sintaktik aloqa turlari	178
3-§ Boshqaruv	179
4-§ Bitishuv	179
5-§ Moslashuv (muvofiqlashuv)	180
6-§ So`zlarning o`zaro sintaktik munosabatga kirishuvi	180
7-§ So`z birikmasi	181
8-§ So`z birikmalarining tasnifi	182
GAP	183
1-§ Gap va uning belgilari	183
2-§ Gapning turlari	184
3-§ Gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari	185
4-§ Gapning emotsionallikka ko`ra turlari	187
GAPLARNING TUZILISHIGA KO`RA TURLARI	190
1-§ Sodda gap turlari	190
2-§ Ikki bosh bo`lakli gapning tuzilishi	191
3-§ Bir bosh bo`lakli gaplar	192
GAP BO`LAKLARI	198
1-§ Gap bo`laklari haqida umumiy ma`lumot	.198
2-§ Gapning bosh bo`laklari	199
3-§ Ega bilan kesimning orasida tirening ishlatilishi	203
GAPNING IKKINCHI DARAJALI BO`LAKLARI	203
1-§ Ainqlovchi	203
2-§ To`ldiruvchi	206
3-§ Hol	208
4-§ Gap bo`laklarining joylashish tartibi	211
GAPNING UYUSHIQ BO`LAKLARI	218
1-§ Uyushiq bo`laklar haqida umumiy ma`lumot	218
2-§ Uyushiq qator a`zolarining o`zaro aloqaga kirishuvi	219
3-§ Uyushiq bo`lakli gaplarda umumlashtiruvchi birliklar	220
GAPNING AJRATILGAN BO`LAKLARI	221
1-§ Ajratilgan bo`laklar haqida umumiy ma`lumot	221
2-§ Ajratilgan to`ldiruvchilar	222
3-§ Ajratilgan aniqlovchilar	.222
4-§ Ajratilgan izohlovchilar	223
5-§ Ajratilgan hollar	223
GAP BO`LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR	227
1-§ Undalma	227
2-§ Kirish so`z va kirish birikma	228
3-§ Kiritma gap	229
QO`SHMA GAP	232
1-§ Qo`shma gap turlari haqida ma`lumot	232
2-§ Bog`langan qo`shma gap	232
3-§ Bog`langan qo`shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi	234
4-§ Ergashgan qo`shma gap	234
5-§ Bog`lovchisiz qo`shma gap	241
6-§ Bog`lovchisiz qo`shma gapning turlari	242
7-§ Bog`lovchisiz qo`shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi	243
8-§ Murakkab qo`shma gap haqida ma`lumot	244
O`ZGALARNING NUTQINI IFODALASH USULLARI	252

1-§ Ko`chirma gap	252
2-§ Ko`chirma gapda tinish belgilarining ishlatilishi	252
3-§ O`zlashtirma gap	253
4-§ Ko`chirma va unda ishlatiladigan tinish belgilari	254
5-§ Dialog	254
USLUBIYAT (STILISTIKA). NUTQ USLUBLARI	257
1-§ Uslubiyat haqida umumiy ma`lumot	257
2-§ Nutq uslublari	257
3-§ Nutq madaniyati haqida	259
USLUBIYAT TURLARI	262
1-§ Yozma va og`zaki nutq me`yorlari haqida	262
2-§ Leksik uslubiyat	262
3-§ Fonetik uslubiyat	264
GRAMMATIK USLUBIYAT. MORFOLOGIK USLUBIYAT	264
1-§ Ot turkumiga xos uslubiy xususiyatlar	264
2-§ Sifat turkumiga xos uslubiy xususiyatlar	265
3-§ Olmosh turkumiga xos uslubiy xususiyatlar	265
4-§ Fe`llarga xos uslubiy xususiyatlar	265
SINTAKTIK USLUBIYAT	.266
1-§ Gap bo`laklarining uslubiy xususiyatlari	266
2-§ Ayrim gap turlari o`rtasidagi sinonimiya	267
3-§ Qo`shma gaplarning uslubiy xususiyatlari	267
4-§ Ko`chirma va o`zlashtirma gaplarning uslubiy xususiyatlari	267
ISHORAT QOIDALARI (PUNKTUATSIYA)	271
1-§ Nuqta	271
2-§ So`roq belgisi	271
3-§ Undov belgisi	272
4-§ Ko`p nuqta	272
5-§ Ko`p nuqta, undov, so`roq belgilarning birikkan holda kelishi	272
6-§ Vergul	273
7-§ Nuqtali vergul	273
8-§ Ikki nuqta	274
9-§ Tire	274
10-§ Qavs	274
11-§ Qo`shtirnoq	275
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI	295

–