REJA: 1. Nisbat kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot. 2. Fe’l nisbatlarining turlari: 1) aniq nisbat shakllari; 2) o`zlik nisbat shakllari; 4) birgalik nisbat shakllari; 5) orttirma nisbat shakllari. 3. Nisbat shakllari o`rtasidagi omonimlik va ularni farqlash yo`llari. NISBAT KATEGORIYASI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT Fe’l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (subyekti) va predmeti (obyekti) yoki bir necha bajaruvchi (subyektlar) orasidagi munosabatlarni ifodalovchi grammatik ma’nolar, ularni aks ettiruvchi grammatik shakllar hamda grammatik ko`rsatkichlar yig`indisi nisbat kategoriyasi deb ataladi: - Bilim baxt keltirar. (Maqol)
2. Bobo-nevara Akbaralining eshigini qoqishdi.(As.M.) NISBAT KATEGORIYASI Kampir (subyekt) bemorning to'zigan sochlarini (obyekt) tuzatdi (harakat). (A.Q.)
SUBYEKT
OBYEKT
HARAKAT
Harakatning bajaruvchisi (subyekti) aniq bo`lib, ega vazifasida, obyekti to`ldiruvchi, fe’l esa kesim vazifasini bajarsa, bunday nisbat aniq nisbat deb yuritiladi. Masalan: Sulton suyagini xo'rlamas. O`ZLIK NISBAT SHAKLLARI obyekti bir shaxsning o`zi bo`ladi. Masalan: Saida kiyindi. Qo`shimchalari: a) –n,(–in) : maqta-n, o`ra-n, yuv-in, kiy-in kabi; b)–l,–il : surka-l, shosh-il kabi; d) –lan (-la+-n dan tuzilgan qo`shma affiks) affiksini qo`shish bilan: zavq-lan, tinch-lan, shod-lan kabi; e) –ish qo`shimchasini qo`shish bilan: ker-ish kabi.
Subyekt
(Saida)
Harakat
(kiyindi)
Obyekt
(yo`q)
MAJHUL NISBAT SHAKLLARI (ega) emas, obyekt (to`ldiruvchi) sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo`ladi. Aql bozorda sotilmas. a) –n,(–in) : ula-n(di), ol-in(di); b)–l,–il : yasa-l(di), yut-il(di) kabi;
SUBYEKT
(yo`q)
HARAKAT
(sotilmas)
OBYEKT
(Aql )
BIRGALIK NISBAT SHAKLLARI Bu nisbatdagi fe’lda ish-harakat bir necha subyekt tomonidan birgalikda bajariladi. Masalan: Namozdan kelayotgan odamlar ham shu yoqqa yugurishdi. (O.) Qo`simchalari: a)–sh,–ish: sana-sh(di), yugur-ish(di) kabi; b)–lash (-la+-sh qo`shma affiksi): yordam-lash(di), bahs-lash(di) kabi.
SUBYEKT
Odamlar
OBYEKT
shu yoqqa
HARAKAT
yugurishdi
BIRGALIK NISBATNING MA’NO TURLARI - Harakat subyektlar tomonidan bir paytda bajariladi: Qoratoy bilan O'roz yigitni avaylab ko'tarib, ushlanib qolmaslik uchun, jo'rttaga xalq ichiga sho'ng'ishdi. (O.)
2. Harakat subyektlar tomonidan ketma-ket bajariladi: Qizi onasiga paxta terishishdi. ORTTIRMA NISBAT SHAKLLARI (ega)ning boshqa bir subyekt yoki obyektga ta’siri, tazyiqi bilan bajariladi: Kampir nevarasiga xatni o‘qitdi. Qo`shimchalar: -t, -ir, -z, -qiz, -qaz, -kaz, tir, -ar, -giz, g`iz, -iz, -sat.
2-SUBYEKT
(obyektga aylangan)
nevarasiga
OBYEKT
xatni
HARAKAT
o`qitdi
1-SUBYEKT
Kampir
NISBAT SHAKLLARI O`RTASIDAGI OMONIMLIK VA ULARNI FARQLASH YO`LLARI 1. O`zlik va majhul nisbatlar omonimligi: Farqlash yo`li: gap mazmunidan yoki fе'ldan oldin o‘zi so‘zini kеltirib ko‘rish bilan aniqlanadi: Mukofotlar bеrildi. Alishеr o‘qishga bеrildi. (1-fе'l majhul, 2-fе'l o‘zlik nisbatdadir). 2. O`zlik va birgalik nisbatlar omonimligi: Farqlash yo`li: gap mazmunidan: U kelishdi.(o`zlik n.) Bolalar kelishdi. (birg.n.) 3. Orttirma nisbat va sifatdosh, kelasi zamon shakllari omonimligi: -ar qo`shimchasi. Gap mazmunidan. Qo`lini cho`ntagidan chiqardi(ort.n.) U darsga borar . UYGA VAZIFA 1. Badiiy asarlardan mavzuga doir 4 ta gap ko`chirish va tahlil qilish. 2. Mavzu bo`yicha mashqlarni bajarish. 3. Mavzu bo`yicha LTQ variantlarini to`ldirish.
Do'stlaringiz bilan baham: |