|
Morfologik usul. Bunda fe`l o`zak-negiziga qo`shiladigan fe`l nisbatini yasaydigan qo`shimchalar (o`zlik, majhullik, orttirma nisbat qo`shimchalari) o`timli va o`timsiz fe`llarni belgilab beradi. Fe`l o`zak-negiziga nisbat qo`shimchalari qo`shilganda, fe`lning o`timli- o`timsizligi quyidagicha yuz beradi:
o`zlik va majhullik nisbat qo`shimchalari o`timli fe`lni o`timsiz fe`lga aylantiradi: so`radi
- o`timli fe`l, so`raldi - o`timsiz fe`l; ko`rdi - o`timli fe`l, ko`rindi - o`timsiz fe`l. So`radi o`timli fe`liga qo`shilgan –l majhullik nisbat qo`shimchasi, ko`rdi o`timli fe`lga qo`shilgan –in o`zlik nisbat qo`shimchasi so`radi, ko`rdi fe`llarini o`timsiz fe`llarga aylantirdi;
orttirma nisbat qo`shimchalari, aksincha, o`timsiz fe`lni o`timli fe`lga aylantiradi: kuldi - o`timsiz fe`l, kuldirdi - o`timli fe`l; yurdi - o`timsiz fe`l, yurgizdi - o`timli fe`l; uxladi - o`timsiz fe`l, uxlatdi - o`timli fe`l.
orttirma nisbat qo`shimchalari orqali o`timli fe`ldan yana o`timli fe`l hosil qilinadi: esladi
o`timli fe`l, eslatdi - o`timli fe`l; ichdi - o`timli fe`l, ichirdi - o`timli fe`l.
Qo`shma fe`llarda o`timli va o`timsizlik ma`nosi yyetakchi qismga qarab belgilanadi. Masalan: aytib berdi, ko`ra boshladi, yozib chiqdi qo`shma fe`llarda aytib, ko`ra, yozib yetaksi qismning o`timli ekanligi shu fe`llarning o`timli ekanligini ko`rsatadi. Aksincha, qo`shma fe`llarning yyetakchi qismi o`timsiz fe`ldan bo`lsa, butun qo`shma fe`l o`timsiz bo`ladi: o`sa boshladi, quvonib ketdi, kulib qo`ydi kabi.
3 -§. Bo`lishli va bo`lishsiz fe`llar
Ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiq yoki inkor tushunchasi fe`ldagi bo`lishli va bo`lishsizlik ma`nosini anglatadi.
Ish-harakatning bajarilishi haqidagi tasdiqni anglatuvchi fe`llar bo`lishli fe`l deyiladi. Fe`ldagi bo`lishlilik ma`nosini ifodalovchi maxsus grammatik ko`rsatkich yo`q: o`qi, eslat, qolgan, borsa, aytib bergan, o`qib chiqdi, hurmat qil kabi. Masalan: Ona so`zining o`zi har yurakka jarangli sado beradi (Hikmatlar guldastasi). O`z burchini bajarishdan mamnun odamligina erkin yashaydi (Tafakkur gulshani).
Ish-harakatning bajarilishi haqidagi inkorni anglatuvchi fe`llar bo`lishsiz fe`l deyiladi. Bo`lishli fe`l bo`lishsiz fe`lni hosil qilish uchun asos bo`ladi. Fe`lning bo`lishsiz shakli quyidagicha yasaladi:
Fe`l negiziga –ma (bu affiks urg`u olmaydi), -may, -mas, -masdan, -maslik affikslarini qo`shish: ko`rmadi, kelmagach, bajarmadi, yoqmas, avaylamasdan, o`smaslik kabi.
Ko`rinadiki –ma elementi –may, -mas, -masdan, maslik affikslarining tarkibida uchraydi. Bu affikslar sof fe`lga va fe`l shakllariga (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi) qo`shilib inkor ma`nosini ifodalashda asosiy morfologik ko`rsatkich sanaladi. Masalan: G`ulomjon darpardasi yonidan qalin qorni g`irchillatib o`tgan dupurni ham eshitmadi. (M.Ismoiliy). Tog` arqon bilan eshilmaydi (M.Qoshg`ariy). Mehnat qilmagan rohat ko`rmas (O`zbek xalq maqoli). Uydagilarga aytmasdan do`sti bilan Qudratnikiga ketibdi. Kasal tabib kasalni davolay olmas (Abu Ali ibn Sino). Bu voqeani ko`rmaslik uchun bolalar ko`zlarini chirt yumdilar.
-ma, -may affikslari qo`shma fe`llarga quyidagicha qo`shiladi:
asosiy qismga yetakchi fe`lga qo`shiladi: eshitmay qoldi, uxlamay chiqdi, ko`rmay qoldi
kabi;
ko`makchi fe`lga qo`shiladi: sotib olmadi, javob bermadi, o`qib chiqmadi kabi;
d) qo`shma fe`lning har ikala qismiga qo`shiladi: aytmay qo`ymaydi, bormay qolmaydi.
Bunday holda bo`lishsiz shakl orqali bo`lishlilik ma`nosi anglashiladi, ya`ni aytadi, boradi kabi.
Masalan: Buvijonimning aytishicha, astoydil yaxshi niyat qilgan odam murodi maqsadiga etmasdan qolmas ekan (X.To`xtaboev).
Eslatma: ravishdoshning –gani (-kani, -qani) affikslari bilan yasalgan shakliga bo`lishsizlik ifodalovchi affikslar qo`shilmaydi.
Fe`lning ayrim sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi shakllaridan so`ng emas, yo`q
so`zlarini kiritish bilan bo`lishsiz fe`l hosil qilinadi: hayratlangan emas, boradigan emas, egib emas,
tinchigani yo`q, ishonish emas kabi. Masalan: Lekin ularning nima o`qiganini ko`rgan ham, qanday o`qiganini eshitgan ham emas (P.Tursun).
Na inkor yuklamasini uyushiq bo`lak sifatida qo`llangan bo`lishi fe`ldan oldin keltirish bilan bo`lishsiz fe`l hosil qilinadi. Masalan: Keksa cholning kesatiq gapidan u dong qotib qoldi: na o`tirdi, na ketdi (A.Qodiriy).
Ba`zan ohang va fe`lga yuklamani (-mi, -a, -ya) qo`shish hamda fe`lni takrorlash orqali bo`lishsizlik ma`nosi ifodalanadi: oladi-ya oladi (olmaydi); aytasan-a, aytasan (aytmaysan).
Masalan: Bolasi tushmagur-ey, chumchuqning uyasini buzib rohat toparmidi? (G`ayratiy).
«Katta bo`lsam, akamga o`xshab, albatta komandir bo`laman», - dedi Sobir. Bo`lasan-a, bo`lasan. Komandir bo`lishga yurak kerak... (H.Nazir).
Do'stlaringiz bilan baham: |
