M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Aniq nisbat

Bu shakldagi fe`lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega vazifasini bajargan shaxs yoki predmet bo`ladi. To`ldiruvchi esa harakatning obyekti bo`ladi. Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruktsiya (faol qurilma) deb yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog`liq uyda tanho ishlar edi (O.). Ushbu gapda ishlar edi harakatining bajaruvchisi (subyekti) Navoiy bo`lib, u ega orqali ifodalangan. Harakatning obyekti esa uyda holi orqali ifodalangan.

Bunday shaklda maxsus nisbat ko`rsatkichi yo`q. Bu nisbat ma`nosi fe`l negizi orqali ifodalanadi, shuning uchun ham u boshqa nisbat shakllarini hosil qilishi uchun asos bo`la oladi (qiyoslang: o`qidi, o`qildi, o`qishdi, o`qitdi kabi).

2. O`zlik nisbat

Bu nisbatdagi fe`lda harakatning subyekti bilan obyekti bir shaxsning o`zi bo`ladi. Masalan: Men har tong Toshkentning go`zilligi, fayzi bilan zavqlanaman (U.Mahkamov) gapida zavqlanaman fe`li tarkibida kelgan –lan qo`shimchasi harakatning subyekti bilan obyekti men shaxsi ekanligini ko`rsatib turibdi.
O`zlik nisbati quyidagi affikslar bilan yasaladi:

1. 
   fe`l negiziga unlidan so`ng –n, undoshdan so`ng –in qo`shish bilan: maqta-n, o`ra-n, yuv- in, kiy-in kabi;
   
2. 
   fe`l negiziga unlidan so`ng –l, undoshdan so`ng –il qo`shish bilan: surka-l, shosh-il kabi;
   

v) –lan (-la+-n dan tuzilgan qo`shma affiks) affiksini qo`shish bilan: zavq-lan, tinch-lan, shod-lan kabi;
g) –ish qo`shimchasini qo`shish bilan: ker-ish kabi.
So`ra, bor, yugur kabi fe`l negizlaridan (o`timli, ba`zi bir o`timsiz) o`zlik nisbati yasalmaydi.

3. Majhul nisbat

Bu shakldagi fe`lda harakat bajaruvchisi subyekt (ega) emas, obyekt (to`ldiruvchi) sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma`lum bo`ladi.

Masalan: Ot-aravalar birin-ketin saroyga olib kirildi (H.G`.) gapida olib kirildi harakatining bajaruvchi subyekti noma`lum, ot-aravalar so`zi ega vazifasida kelsa-da, obyekt vazifasini bajargan.
Kesimi majhullik nisbatidagi fe`l bilan ifodalangan gap qurilishi tilshunoslikda passiv konstruktsiya deb yuritiladi.
Majhul nisbat quyidagi qo`shimchalar bilan yasaladi:

1. 
   fe`l negiziga unlidan so`ng –l, undoshdan so`ng –il affiksini qo`shish bilan: yasa-l(-di), ata-l(-di), yut-il(-di), sot-il(-di) kabi;
   
2. 
   fe`l negiziga unlidan so`ng –n, undoshdan so`ng –in affiksini qo`shish bilan: bastala-n(- di), ol-in(-di) kabi.
   

Majhul nisbatdagi fe`lni hosil qilishda –l (-il) affiksi ko`proq qo`llanadi. Ba`zan ayni bir fe`l negizidan –l (-il), -n (-in) affikslari bilan ham o`zlik, ham majhul nisbat yasalishi mumkin. Bunday bir xil shaklda kelgan bir xil fe`l negizining o`zlik yoki majhul nisbatda ekanligi matndan aniqlaniladi. Masalan: Zulfiya darsga tayyorlandi. Muolajaga tibbiy uskunalar tayyorlandi.

4.