Логопедия фанининг мақсади, вазифалари. Нутқ органларининг тузилиши. Нутқнинг ҳосил бўлиш механизми

Ёпиқ ринолалияда олиб бориладиган логопедик ишнинг самарадорлиги бурун-ҳалқум ҳолатига, унинг функциясига ва боланинг ёшигабоғлиқ.
Логопедак машғулотнинг бошланғич даврида нафас машқларини олиб бориш тавсия этилади. Бундан мақсад оғиз ва бурундан нафас олиш нафас чиқаришни дифференциация қилишдир. Бу машқлар аввал пуфлашдан бошланиб, кейин бурундан қисқа ва чуқур нафас чиқариш билан алмаштирилади. Шу билан биргаликда юмшоқ танглай ва ҳалқумнинг орқа девор мускуллари ҳаракатини нафас чиқаришни мувофиқлаштириш устида иш олиб борилади. Бу машқлар м, н бурун товушларининг талаффузини тўғри йўлга қўйиш ва мустаҳкамлашга имкон яратади. Якунловчи даврда унли товушларни жарангдорлиги ва бурун товушларига қарама-қарши қўйилган товушлар (п, б-м; т, д-н) устида иш олиб борилади.
Очиқ ринолалия. Ринолалиянинг очиқ формасигаоғиз бўшлиғида ҳосил бўлувчи товушлар димоғда талаффуз этилади.
И вау унли товушларида тембр сезиларли даражада ўзгаради, бу унли товушлар артикуляциясида оғиз бўшлиғига ҳамма товушлар артикуляциясига кўра торайган бўлади. А унли товушлар талаффузида юқоридаги ҳолат камроқ учрайди, чунки бу товуш талаффузида оғиз бўшлиғига кенгроқ очилади.
Ундош товушлар талаффузида тембр бузилишлари кузатилади.
Шовқинли ва қоришиқ товушлар талаффузида хириллаган товуш қўшилиб келади. Портловчи п, б, т, к ва гтовушлари ноаниқ талаффуз қилинади, чунки оғиз бўшлиғида етарли даражада ҳаво босими ҳосил бўлмайди, натижада бурун бўшлиғи тўлиқ бекилмайди.
Очиқ ринолалияни аниқлаш учун функционал текшириш усуллари мавжуд. Энг оддий текширишлардан бири Гуцман усулидир. Бунда логопед болага галма-гала ва иунли товушларни қайтаришни буюради ва боланинг бурун йўлини бир бекитиб, бир очиб туради. Очиқ ринолалияда бу унли товушларнинг жарангдорлигида сезиларли даражада фарқ бўлади. Айниқса, а унлиси бурун йўлини бекитиб талаффуз қилингандан и товуш талаффузи эшитилмайди, шу билан биргаликда логопеднинг бармоқлари бурун қанотларидаги кучли тебранишни сезади.
Яна аниқлаш усулларидан бири, бу фонендоскоп билан текширишдир. Бунда текширувчи фонендоскопнинг бир учини ўзининг қулоғига, иккинчи учини боланинг бурнига тутиб туради. Бола унли товушларни, айниқса у ва а унлиларини талаффуз қилганда кучли шовқин эшитилади. Ундош ф, с, ш товушлар талаффузида хириллаган овоз эшитилади.
Очиқ ринолалия органик ва функционал бўлиши мумкин.
Органик очиқ ринолалия туғма ва ҳаёт давомида орттирилган бўлади.
Очиқ ринолалиянинг туғма шаклининг сабаби юмшоқ ва қаттиқ танглайдаги ёриқликлардир.
Ҳаётда орттирилган очиқ ринолалияга оғиз ва бурун бўшлиғида жароҳатланишлар бўлиши ёки юмшоқ танглайни ҳаёт давомида фалажланиши кабилар сабаб бўлиши мумкин.
Функционал очиқ ринолалиянинг пайдо бўлиш сабаблари турли хил бўлади. Масалан, болаларда овознинг ҳосил бўлишида юмшоқ танглай ҳаракатнинг суст бўлиши. Функционал очиқ ринолалия асаб касалликларида ҳам намоён бўлиш холлари кузатилади. У аденоидларни олиб ташлагандан сўнг камроқ кузатилса, дифтериядан кейинги фалажланишда камроқ кузатилади. Ринолалиянинг бу шаклини текширишда қаттиқ ва юмшоқ танглайда бирон-бир ўзгаришларнинг борлиги аниқланмайди. Функционал очиқ ринолалиянинг белгиларида асосан унли товушлар талаффузи бузилган бўлади. Ундош товушлар талаффузида танглай-халқум бирлашиши яхши, нормада бўлади.
Функционал очиқ ринолалия органик ринолалияга нисбатан енгил кечади. Овоз машқларидан сўнг бурунланиш тембри йўқолади, товушлар талаффузидаги камчиликларни одатдагидек, яъни дислалияни бартараф этишда қўлланадиган усуллар орқали бартараф этиш мумкин.
Ринолалияда кузатиладиган туғма лаб ва танглайдаги камчиликлар логопедия ва тиббиёт фани олдига жиддий муаммоларни қўяди.
Турли халқлар орасида, турли мамлакат ва хаттоки хар бир мамлакатнинг турли вилоятларида туғма ёриқликлар билан туғиладиган болалар сони турличадир. А. Лимберг (1964) адабиётлардаги маълумотларни умумлаштириб, 600 — 1000 та янги туғилган болалар орасида битта бола лаб ва танглай ёриқликлари билан туғилишини таъкидлаб ўтади. Лаб ва танглайдаги ёриқликлар боланинг умумий ва нутқий ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Бола ютишга, нафас олишга қийналади. Бу ҳолатлар боланинг жисмоний ривожланишига салбий таъсир этади, организмнинг бошқа касалликлар билан кўрашиш жараёнини сусайтиради. Бундай болалар мунтазам шифокор назоратига вадаволанишга муҳтождир.
Ҳозирги вақтда қуйидаги тасниф қабул қилинган:
Юқори лабдаги туғма ёриқликлар: яширин ёриқлик, тўлиқ бўлмаган ёриқлик:
а) бурун бўлимида тери-тоғайнинг ўзгармаганлиги;
б) бу­рун бўлимида тери-тоғайнинг ўзгарганлиги.
Тўлиқёриқлик.Бунда боланинг илк яшаш даврида хирургик даволаш ишлари олиб борилади, бу даволаш ишлари бола нутқининг нормал ривожланишига имкон яратади.
Туғма танглай ёриқликлари:

1. 
   юмшоқ танглай ёриқликлари: бу ёриқликлар яширин, тўлиқсиз ва тўлиқ бўлади;
   
2. 
   юмшоқ ва қаттиқ танглай ёриқликлари: яширин, тўлиқсиз, тўлиқ;
   
3. 
   алвеоляр ўсимтанинг, қаттиқ ва юмшоқ танглайнинг тўлиқ ёриқликлари: бир томонлама, икки томонлама;
   
4. 
   алвеоляр ўсимтанинг ва қаттиқ танглай олдинги қисмининг тўлиқ ёриқлиги: бир томонлама, икки томонлама.
   

Икки томонлама ёриқликлар бир томонлама ёриқликларга нисбатан кам учрайди. М. П. Барчуновнинг таъкидлашича, ёриқликлар кўпроқ чап томонда (70,4%), ўнг томонда камроқ (21,4%) кузатилади. Бу жарохатдан аёлларга нисбатан кўпроқ эркаклар азият чекадилар (И. Б. Бакуми 1966, В.М. Мессика 1971). Гуцманнинг маълумотига кўра алоҳида лаб ёриқликлари ва лаб ёриқликларининг танглай ёриқликлари билан бирга келиши эркакларда 68,66%, аёлларда 31,34% учрайди, шу билан бирга аёлларда танглайнинг алоҳида ёриқликлари икки маротаба кўп кузатилади. Кўп учрайдиган патология шакллари бўлиб, юмшоқ ва қаттиқ танглайдаги ёриқликлар хисобланади.
Нутққа бурунли оттенкани берувчи танглайни туғма нуқсонларига қуйидагилар киритилади:

1. 
   танглай ва лабнинг туғма ёриқликлари;
   
2. 
   шиллиққават ости ёриқликлари;
   
3. 
   танглайнинг туғма ривожланмаслиги;
   
4. 
   юзнинг туғма ассиметрияси.
   

Амалиётда кўпроқ лаб ва танглайдаги ёриқликлар кузатилади.
Танглай ёриқликлари шакллари фавқулодда хилма-хил бўлиб, уларнинг ҳаммаси нутқ бузилишига олиб келади.
Лаб ёриқликлари лабнинг қисман ва тўлиқ ёриқликларига ажратилади. Қисман лаб ёриқлиги фақат лаб четида бўлади, яъни нуқсон пастки бурун тирқишига етиб бормайди. Агар ёриқлик бурун тирқишининг пастки соҳасини, баъзан бурун йўлини олдинги учини қамраб олган бўлса, ёриқлик тўлиқҳисобланади.
Танглайдаги туғма ёриқликларнинг бўлиши боланинг жисмоний ривожланишига таъсир қилади. Нуқсон қанчалик кенг бўлса, бола шунчалик кўп ривожланишида бузилишларга эга бўлади. Танглайнинг қўпол нуқсони билан туғилган болалар анамнезида уларга кўкрак тутишни иложи бўлмагани қайд қилинади. Эмизишга уринганда сут нафас йўлига тушиб, болани нафаси ичига тушиб кетади. Болаларни қошиқчадан овқатлантиришга ўтилган, бу усулда ҳам овқат ривожланиб етмаган танглайга, бурун бўшлиғига, бурун-халқумга, нафас йўлларига тушиб, у ерда шиллиққаватларни шамоллаш ва таъсирланиш ҳолатларига олиб келган. Юқорида айтганимиздек, туғма танглай ёриқликлари бор болалар суриш ҳаракатларини бажара олмайдилар, натижада уларда туғма суриш рефлекси сўниб боради, бутун юз мускулатураси ривожланиши сусаяди.
Танглай ёриқлигининг мавжудлиги боланинг физиологик нафас олишини ёмонлаштиради. Туғма ёриқлиги бор болалар ўз нуқсонига инстинктив равишда мосланишга мажбур бўладилар. Бу мосланиш тилнинг оғизбўшлиғида ўзига хос жойлашувида намоён бўлади. Ринолалиядаги танглай нуқсонлари бутун артикуляцион аппарат мускулларни нотўғри мускулий боғлиқлигини келтириб чиқаради. Ринолалияда нутқ аппарата мускуллари анатомик жиҳатдан сақланган бўлса ҳам, ҳаракатлар ўзларининг сустлиги, тормозланганлиги билан ажралиб туради.
Кўпинча, ринолалия эшитишнингзаифлашуви кузатилади. Бу нарса овқатни эвстахиев трубаларига тушиб, у ерда эшитиш трактида шамоллаш жараёнларини келтириб чиқариши билан боғлиқдир. Эшитишни пасайиши турли хил даражада бўлиши мумкин (Л.Я. Дербанюк 1966, В.В. Мессина 1971, B.C.Дмитрев, Р.Л. Ландо 1969).
Шу тариқа, туғма лаб ва танглай ёриқлари мавжудлигида у ёки бу даражада боланинг овқатланиши, унинг физиологак ва нутқий нафаси бузилади, юз мускулатурасининг фаолияти характери ўзгаради, эши­тиш қобилиятининг пасайиши келиб чиқади, тилнинг оғизбўшлиғида нотўғриҳолати стабиллашади. Табиийки, буларнинг ҳаммаси бола нутқининг шаклланишига таъсир қилади.