Lim vazirligi guliston davlat universiteti

Aholining ijtimoiy tarkibi. Mamlakat aholisining ijtimoiy tarkibi rivojlangan mamlakatlarnikidan keskin farq qiladi, ya’ni bu erda hanuz qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi bilan band bo’lgan aholi soni yuqori.
Ishchi va xizmatchilarning ishlab chiqarishda band bo’lgan qismi asosan 1939 yildan boshlab sezilarli darajada ortib bordi. Masalan, 1939 yilda mamlakat mehnat resursining 32,2 foizi ishchi va xizmatchilar hisobiga to’g’ri kelgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1989 yilda 79,7 foizga teng bo’ldi. Shu jumladan, ishchilarning ulushi 19,3 foizdan 55,7 foizga, xizmatchilarning ulushi 12,9 foizdan 24,0 foizga etdi.
Aholi ijtimoiy tarkibidagi tub o’zgarishlar mustaqillik yillarida yuz berdi. Iqtisodiyotda mulkchilikning turli shakllarini qaror topishi va bozor munosabatlari shakllanishi ta’sirida aholining ijtimoiy tarkibi o’zgarishlarni boshidan kechirmoqda. Ayniqsa, kichik va o’rta biznesni rivojlantirish, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, fermer xo’jaliklarini tashkil qilish nodavlat sektorda band aholining tez sur’atlar bilan o’sishi aholi ijtimoiy tarkibiga ta’sir ko’rsatmoqda.
5-asosiy savol bayoni: Odatda, mehnat resursi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan kishilardan iboratdir. Mehnat resursining shakllanishiga aholining yoshi va jinsiy tarkibi, tabiiy o’sish darajasi va boshqa ijtimoiy holatlar ta’sir ko’rsatib turadi. Tabiiy o’sish yuqori bo’lgan mamlakatimiz aholisi tarkibida yosh avlod salmog’ining ko’p bo’lishi mehnat resursi zahiralarining istiqbolli ekanligini bildiradi.
Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish muammosi nihoyatda muhim masala ekanligini hisobga olib, O’zbekiston Oliy Kengashi 1992 yil 13 yanvarda "Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida" qonun qabul qildi. Mazkur qonunda fuqarolarning mehnat qilish huquqini ta’minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlari belgilab berilgan, bozor munosabatlariga o’tish davrida uni amalga oshirishning tegishli kafolatlari nazarda tutilgan.
2004 yilda mamlakat iqtisodiyotida band bo’lgan aholining yillik o’rtacha soni 1,4 foizga o’sdi va 9,9 mln. kishini tashkil etdi. Ma’lumki, O’zbekiston qishloq xo’jaligi rivojlangan mamlakat. Shu bois, qishloq xo’jaligida azaldan aholi bandligi yuqori bo’lib kelgan. Masalan, 1959 yilda mamlakat qishloq va o’rmon xo’jaligida 58,5 %, 1998 yilga 39,3 %, 2002 yilda esa 36,2 foiz aholi band bo’lgan. Shunga qaramasdan bu tarmoqda ishlovchilarning mutloq soni hanuz ancha yuqoriligicha qolmoqda. 2002 yilda iqtisodiyotda band bo’lgan aholining-12,7 foizi sanoatda, 7,8 foizi qurilishda, 4,4 foizi transport va aloqada band. Bu ko’rsatkich rivojlangan mamlakatlardagidan katta farq qiladi, ya’ni moddiy ishlab chiqarishda band bo’lgan mehnat resurslarining salmog’i ancha baland.
Respublikada bozor munosabatlariga o’tish davrida aholi bandligi sohasida ham chuqur o’zgarishlar yuz berdi, davlat sektori bilan bir qatorda nodavlat sektori ham vujudga keldi va u juda tez sur’atlar bilan o’smoqda. 2003 yilga kelib bandlik iqtisodiyotning davlat sektorida 23,4 %, nodavlat sektorida 74,2 foizni tashkil etdi. Nodavlat sektorni ulushi Andijon viloyatida 76,6 %, Farg’ona viloyatida 79,5 foizgacha etdi. Respublikada bandlik xizmatini tashkil qilishga, ishsizlikning va mehnatga bo’lgan bozor talabi o’zgarib turishining oldini olishga katta e’tibor berilmoqda. 1991 yildan boshlab mamlakatimiz tuman va shaharlarida 210 dan ziyod mehnat birjalarining keng tarmoqli tizimi tashkil etildi. 2003 yilda mehnat birjalarida 4,5 ming kishi ishsiz sifatida ro’yxatga olingan. Bu iqtisodiy faol aholining 0,5 foizini tashkil etadi.
Keyingi yillarda yangi ish o’rinlarini yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda. Masalan, birgina 2001 yilda 465,3 ming kishilik ish o’rinlari tashkil etilgan. Ularning asosiy qismi qishloq joylariga to’g’ri keladi. Bu borada ayniqsa Farg’ona, Samarqand va Namangan viloyatlarida ibratli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda esa mehnat resurslaridan to’la va samarali foydalanish muhim muammo hisoblanadi. Bu muammo eng avvalo davlatning “Bandlik” dasturi doirasida hal etilib boriladi.
Shunday qilib, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish mamlakat mintaqaviy siyosatining asosiy vazifalaridan biridir. Qolaversa, jahon mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi ham ko’proq aynan shu bandlik va ishsizlik mezonlari bilan o’lchanadi.
Band aholining iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha taqsimlanishi (2012 yil, foizda):
-sanoatda-13,0; -qishloq xo’jaligida-26,7; -qurilishda-9,3; -transport va aloqada-5,2; savdo va umumiy ovqatlanishda-10,9; -uy-kommunal xo’jaligida, aholiga maishiy xizmat ko’rsatishda-3,5; sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va ijtimoiy ta’minotda-7,6; fan, ta’lim, madaniyat va san’atda-13,4; moliya, kredit, sug’urta-0,5; boshqa tarmoqlarda-9,9.