Lim vazirligi guliston davlat universiteti

3-jadval. O’zbekiston Respublikasi aholi sonining o’zgarishi.

Yillar	Jami aholi ming kishi	Shu jumladan		Urbanizatsiya darajasi, foizda
		Shahar aholisi	Qishloq aholisi
1865	3320	466	2854	14,0
1897	3948	743	3205	18,8
1900	4016	816	3200	20,3
1917	4486	936	3550	20,9
1926	4621	1012	3609	21,9
1939	6347	1470	4877	23,2
1940	6551	1606	4945	24,5
1945	5197	1761	3436	33,8
1950	6194	1917	4277	30,9
1959	8119	2729	5390	33,6
1970	11799	4322	7477	36,6
1979	15391	6348	9043	41,2
1980	15757	6452	9305	40,9
1984	17496	7409	10087	42,3
1985	17972	7530	10442	41,9
1989	19905	8111	11794	40,7
1990	20322	8282	12040	40,8
1991	20708	8344	12364	40,3
1992	21207	8483	12724	40,0
1993	21703	8554	13144	39,4
1994	22193	8653	13540	39,0
1995	22562	8733	13830	38,7
1996	23001	8838	14163	38,4
1997	23443	8948	14495	38,2
1998	23867	9063	14804	38,0
1999	24230	9156	15074	37,8
2000	24582	9235	15347	37,6
2001	24813	9225	15588	37,2
2002	25115	9286	15829	36,9
2003	25427	9340	16087	36,7
2004	25707	9381	16326	36,5
2005	26021	9442	16579	36,3
2006	26312	9495	16817	36,1
2013.01.01.	29993,5	15370,1	14623,4	51,2

Respublika hududining tabiiy sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarining turli-tumanligi aholi joylashuviga ham ta’sir qiladi. Mamlakat bo’yicha aholi joylashuvining o’rtacha zichligi 1 kv. km maydonga 67 kishidan iborat bo’lgan holda u Navoiy viloyatida 7,3 kishidan Andijon viloyatidagi 565,7 kishigacha farq qiladi (bu boradagi ichki tafovut 75 martadan ziyod).

Aholi salmog’iga ko’ra Samarqand viloyati (3380,9 ming k.) birinchi, Farg’ona (3329,7 ming k.) ikkinchi va Toshkent viloyati (2695,7 ming k.) uchinchi o’rinda turadi. Demografik salohiyatning eng past miqdori Navoiy (888,4 ming k.) va Sirdaryo viloyatlariga (750,6 ming k.) to’g’ri keladi (4-jadval).
4-jadval. O’zbekiston Respublikasi aholisining viloyatlar bo’yicha taqsimlanishi va zichligi (2013 yil 1 yanvar)

Mintaqalar	Jami aholi		Shundan
	soni (ming kishi)	foiz his.	Shahar aholisi		Qishloq aholisi		Aholi zichligi 1 kv.km.
			ming kishi	foiz his.	ming kishi	foiz his.
Qoraqalpog’iston Respublikasi	1711,8	5,7	850,5	49,7	861,3	50,3	10,3
Andijon	2756, 4	9,2	1453,9	52,7	1302,5	47,2	656,3
Buxoro	1729,7	5,8	667,1	38,6	1062,6	61,4	43,0
Jizzax	1205,0	4,0	574,1	47,6	630,9	52,3	56,8
Qashqadaryo	2831,3	9,4	1225,3	43,3	1606,0	56,7	99,0
Navoiy	888,4	3,0	445,2	50,1	443,2	49,9	8,0
Namangan	2458,7	8,2	1570,11	63,8	888,6	36,1	332,2
Samarqand	3380,9	11,3	1312,7	38,8	2068,2	61,2	201,2
Surxondaryo	2260,6	7,5	819,2	36,2	1441,4	63,8	112,5
Sirdaryo	750,6	2,5	325,1	43,3	425,5	56,7	174,5
Toshkent	2695,7	9,0	1328,6	49,3	1367,1	50,7	176,2
Farg’ona	3329,7	11,1	1908,7	57,3	1421,0	42,7	497,0
Xorazm	1653,8	5,5	548,7	33,2	1105,1	66,8	271,1
Toshkent shahri	2340,9	7,8	2340,9	100	–	100	–
Respublika bo’yicha	29993,5	100,0	15370,1	51,2	14623,4	48,8	66,8

2-asosiy savol bayoni: O’zbekiston Respublikasi aholisining 51,2 foizi shahar joylariga istiqomat qiladi. Mutloq raxamda u 15370,1 ming kishi (2013 y). Shahar aholisining o’sish sur’ati ayniqsa 1970-1980 yillarda yuqori bo’lgan. Bunga sabab 1972 yilda aholi manzilgohlarining shahar maqomiga o’tkazish uchun talab etiladigan eng kam aholi miqdorini 10 mingdan 7 minggacha tushirilishi va buning oqibatida shaharlar sonining nihoyatda tez ko’payishidir (agar 1970 yilda Respublikada 42 shahar mavjud bo’lgan bo’lsa, 1979 yilda ularning soni 90 taga etgan).
1989-2006 yillar davomida shaharliklar sonining o’sishi ancha susaygan. Natijada umumiy urbanizatsiya ko’rsatkichi 40,7 foizdan 36,1 foizga tushib qoldi. Viloyatlar darajasida mazkur jarayon ayniqsa Toshkent, Farg’ona, Buxoro, Xorazmda sezilarli bo’lgan va u faqat Qoraqalpog’iston Respublikasi, Jizzax va Namangan viloyatlarida birmuncha ko’tarilgan.
Hozirgi kunda shahar joylarda yashovchilarning nisbiy miqdori bo’yicha Qoraqalpog’iston hamda Toshkent va Navoiy viloyatlari oldinda turadi, uning eng past darajasi esa Surxondaryo viloyatida kuzatiladi.
Ayni paytda Respublikada 119 shahar va 1065 shaharcha mavjud bo’lib, ularning barchasida 15,3 mln. atrofida aholi yashaydi. Shaharlar soni bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi (12), Qashqadaryo (12) va Toshkent (16) viloyatlari ajralib turadi. Ularning to’ri Jizzax, Xorazm va Sirdaryo viloyatlarida yaxshi rivojlanmagan.
O’rta Osiyo xususan, O’zbekiston urbanizatsiyasining o’ziga xos xususiyati shaharlar to’’rida kichik shaharlar (shaharchalar) sonining ko’pligidir. Kichik shaharlar toifasiga 1065 ta shahar manzilgohlari mansub bo’lib, ularning hissasiga O’zbekiston shaharlar tizimining 4G’5 qismidan ko’prog’i to’g’ri keladi. Ammo bularning demografik salohiyati past bo’lganligi bois, jami shaharliklarni taxminan 14,6 foizi aholisi 20 minggacha bo’lgan shaharlarda mujassamlangan.
Yarim O’rta" shaharlar (L.L.Trube iborasi) 2006 yilda 57 ta (aholisi 1613,7 ming k.) bo’lsa, aholisi 50-100 ming bo’lgan-O’rta shaharlar soni 17 ta bo’lgan. O’rta shaharlarda mamlakat shahar aholisining 11,1 foizi istiqomat qiladi. Ushbu toifa asosan viloyatlarning 2-markazlaridan, ta’bir joiz bo’lsa, okrug markazlaridan tashkil topgan. Masalan, Shahrisabz, Kattaqo’rg’on, Denov, Chust, Shahrixon, Zarafshon, To’rtko’l, Bekobod. Bular orasida faqat Guliston-viloyat markazidir. O’rta shaharlar orasidan eng yiriklari Shahrisabz (91,5 ming) va Bekobod (85,2 ming) shaharlaridir.
O’zbekistonda hammasi bo’lib 17 ta katta shaharlar (aholisi 100 mingdan ortiq) mavjud bo’lib, ularda jami shahar aholisining 57,3 foizi to’g’ri keladi. Aholi soniga ko’ra Toshkentdan (2309 ming k.) keyingi o’rinda Namangan (461 ming), Samarqand (363 ming), Andijon (394 ming), Buxoro, Nukus va Qarshi shaharlari turadi.
Shuningdek, Chirchiq, Olmaliq, Angren, Qo’qon, Marg’ilon shaharlarining ham har birida 100 mingdan ortiq aholi bor. Shu bilan birga yirik markazlar negizida shaharlar hududiy tizimining murakkab shakllari ham vujudga kelgan. Chunonchi, Toshkent, Samarqand, Farg’ona-Marg’ilon aglomeratsiyalari shular jumlasidandir.
Shaharlar aholi soniga qarab katta shaharlar (aholisi 100 mingdan ortiq), yirik shaharlar (aholisi 250 mingdan ortiq), juda yirik shaharlar (aholisi 500 mingdan ortiq) va “millioner shaharlar” ga ajratiladi. Aholi soni 100 ming kishidan ko’p bo’lgan shaharlar (ming kishi hisobida): Toshkent-2309, Samarqand-501, Namangan-461, Andijon-394, Nukus-286, Buxoro-271, Farg’ona-254, Qarshi-247, Qo’qon-228, Marg’ilon-209, Angren-171, Jizzax-160, Chirchiq-145, Urganch-137, Termiz-136, Navoi-134, Olmaliq-117.
Yuqorilarda mos ravishda qishloq joylarda mehnat resurslari ham ko’p va hatto ular keragidan ham ortiqcha. Ish o’rinlarining etishmasligi, ishsizlik, mehnat bozorining faol emasligi aholisi zich joylashgan voha va vodiylarda ijtimoiy muammolarning kelib chikishiga sabab bo’ladi. Aynan shuning uchun ham Respublikada qishloq xo’jaligidagi islohotlarni chuqurlashtirishga, qishloq sanoati va infrastrukturasini rivojlantirishga katta e’tibor berilmoqda. Ushbu dolzarb masala davlatning mintaqaviy siyosatida o’z yechimini topmog’i lozim.