Lim vazirligi guliston davlat universiteti

3-asosiy savol bayoni: O’zbekiston aholisi asosan tabiiy ko’payish natijasida oshib bormoqda. Bu omilning roli hamma vaqt ham yuqori bo’lgan. Eng so’nggi yillarda esa u aholi soni o’sishining birdan bir manbai bo’lib kelmoqda. Biroq, ta’kidlash joizki, 90-yillarda aholining takror barpo bo’lish jarayonida jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Endilikda respublikamizni an’anaviy holatda tug’ilish yoki tabiiy ko’payish yuqori mamlakat sifatida ta’riflash uncha to’g’ri emas.
Buni quyidagi raqamlar ham tasdiqlaydi. Masalan, tug’ilish 1990 yilda 33,7 promillega teng bo’lgan holda 1999 yilda u birdaniga 22,3 promillega tushib qolgan, ya’ni bu qisqa davrda mazkur ko’rsatkich 11,4 punktga yoki 1,5 martaga kamaygan. 1912 yil iyundagi holatda tug’ilish-18,2, o’lim-4,8 va tabiiy o’sish-13,4 promillega teng bo’lgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, yuqori darajada sanoatlashgan shaharlarda tug’ilish darajasi ancha past.
Viloyatlar bo’yicha tug’ilish nisbatan yuqori ko’rsatkichlari Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo, Qoraqalpog’iston Respublikasida va Surxondaryoda, ularning past darajasi esa Xorazm va Buxoro viloyatlarida kuzatiladi. Tabiiy ko’payish esa yuqori Qoraqalpog’iston Respublikasida, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo, Surxondaryoda, past ko’rsatkich esa Xorazm, Farg’ona, Buxoro, Toshkent viloyatlarida (5-6-jadvallar).
Respublika aholisining ko’payishida tashqi migratsiyaning ham roli bor. Ammo bu omilning ijobiy ta’siri ko’proq avvalgi yillarga to’g’ri kelgan. O’tgan asrning 70 va xususan 80-yillar oxiridan boshlab ushbu jarayon O’zbekiston uchun manfiy natijaga ega bo’lgan. O’zbekistondan tashqariga ketganlarning eng ko’p miqdori 1990 yilda kuzatiladi. Shu yili kelganlar soni ham nisbatan ko’p bo’lgan. Buning natijasida migratsiya qoldig’i 121 ming kishini tashkil qilgan. 1994 yilda ketganlar soni avvalgi yillarga qaraganda uncha ko’p bo’lmasada, ammo kelganlar juda ozchilikni tashkil qilgan (mos ravishda 179 va 38 ming k.), oqibatda migratsiya qoldig’i ko’rilayotgan davrda eng yuqori bo’lgan (-141 ming kishi).
L.P.Maksakova va O.B.Otamirzaev ma’lumotlariga qaraganda 1991-1997 yillarda Respublika shahar joylari bo’yicha netto-migratsiya, ya’ni sof salbiy migratsiya qoldig’i rus millatiga mansub bo’lganlarda 302 ming, tatarlarda 95, yahudiylarda 50, ukrainlarda 28, nemislarda 20 ming kishini tashkil etadi. Ketuvchilarning asosiy qismi Rossiya Federatsiyasiga to’g’ri keladi. Shuningdek, O’zbekiston Ukraina va Qozog’iston davlatlari bilan ham bo’lgan aholi aloqalarida ancha ko’p manfiy migratsiya qoldig’iga ega, uning musbat natijasi esa asosan qo’shni Tojikiston hisobidan yuzaga keladi.