Lim vazirligi guliston davlat universiteti

11-jadval. O’zbekiston Respublikasi yoqilg’i-energetika sanoat tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi

Mahsulot turlari	O’lchov birligi	2000	2001	2002	2003	2012
Neft (gazkondensati bilan birga)	ming tonna	7534	7253	7241	7134	3000-4000
Tabiiy gaz	mlrd m^3	56,4	57,4	58,4	57,5	60,0
Ko’mir	ming tonna	2500	2711	2737	1910	4000
Elektr energiyasi	mlrd kVt	46,8	47,9	49,3	48,7	50-53

Mamlakat yoqilg’i sanoati respublika yoqilg’i-energetika majmuining belgilovchi tarmog’idir. U barcha turdagi yoqilg’i xom ashyosini qazib olish, tabiiy gazni tozalash va etqazib berish, neft mahsulotlari ishlab chiqarish korxonalaridan iborat. Uning xom ashyoni qayta ishlash bilan bog’liq bo’lgan yirik korxonalari Buxoro (Qorovulbozor), Qashqadaryo (Sho’rtan, Muborak), Toshkent (Angren), Surxondaryo (Sharg’un, To’da) va Farg’onada joylashgan. Yoqilg’i sanoati tez o’sib bormoqda. Masalan, 1980 yilda mazkur yoqilg’i sanoat tarmog’ida respublika sanoat yalpi mahsulotining 8,8 foizi ishlab chiqarilgan bo’lsa endilikda bu ko’rsatkich 19,2 foiz.

Neft sanoati.Neft-mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyat kasb qiladi. Undan xalq xo’jaligining turli tarmoqlari uchun bir necha o’nlab muhim mahsulotlar ishlab chiqariladi. Mamlakatimizda birinchi neft koni 1904 yilda Farg’ona vodiysi (Chimyon)da ochilgan edi. O’sha paytda undan 278 m. chuqurlikdan sutkasiga 130 t. neft qazib olingan. Shu yilning o’zida Vannovskda (hozirgi Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodi ish boshladi. Ikkinchi jahon urushi davrida va undan keyingi yillarda Farg’ona vodiysi (Janubiy Olamushuk, Polvontosh Andijon)da va Janubiy O’zbekistonda (Xaudak, Lalmikor) yangi neft konlari ishga tushirildi. Koplab neft konlarining o’zlashtirilishi bilan 1959 yilda Farg’ona neftni qayta ishlash zavodi qurildi. Biroq har ikkala zavodning ishlab chiqarish quvvati kam bo’lib, neft mahsulotlariga bo’lgan ehtiyoj chetdan keltirish hisobiga qondirilar edi. Mustaqillik tufayli neft sanoatida keskin burilish yuz berdi. Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida ko’plab yirik (jumladan, Ko’kdumaloq) konlarning ishga tushirilishi natijasida neft qazib olish keskin o’sdi. Agar 1960 yilda 1,6 mln. tonna neft (gaz kondensati bilan birga) qazib olingan bo’lsa, 1980 yilda-1,3, 1990 yilda-2,8, 1997 yilda-7,9 va 2012 yilda taxminan 4 mln. tonna neft qazib olindi.

Neft mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojni to’la ta’minlash va neft mustaqilligiga erishish maqsadida 1993 yildan boshlab Fransiyaning "Teknep" firmasi, Yaponiyaning "Marubeni" va "Jey-Ji-Si", Turkiyaning "Gama" kompaniyalari sarmoya va mutaxassislari bilan hamkorlikda Buxoro viloyatining Qorovulbozor tumanida neftni qayta ishlash zavodini qurish boshlandi. Mazkur zavodning birinchi navbati 1997 yilning 22 avgustida ishga tushdi. Farg’ona neftni qayta ishlash zavodi ham chet el firmalari ishtirokida batamom yangi jihoz va texnologiya bilan qayta tamirlandi. Endilikda mamlakat neftni qayta ishlash sanoati korxonalarida jahon andozalariga mos keladigan 50 dan ortiq xilma-xil mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda: yuksak oktanli benzin (shu jumladan, B-92 aviabenzin), aviakerosin, suyultirilgan gaz, dizel yoqilg’isi, koks, parafin, motor moylariga qo’shilmalar, engil avtomobillar uchun motor va surkov moylari, kerosin, bitum, mazut va h.k. Bu mahsulotlar mamlakat ichki ehtiyojini qondiribgina qolmay, ularning ayrimlari xorijiy davlatlarga eksport ham qilinmoqda. 1992 yil Namangan viloyatida yirik Mingbuloq neft koni ochildi. O’zbekistonda yiliga 3-4 mln tonna neft va gaz kondensati qazib chiqarilmoqda. Neftni qayta ishlash korxonalari bir yilda 11 mln tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega. Neftga bo’lgan ehtiyojni uzluksiz ortayotganligini hisobga olib, Buxoro viloyatida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlay oladigan kombinat qurildi. Bu korxona 1997-yildan mahsulot bera boshladi. Hozir 50 turdan ortiq neft mahsulotlari ishlab chiqarilmoqda.

Respublikada neftning asosiy qismi (92 foizi) Qashqadaryo viloyatida qazib chiqariladi. U biroz miqdorda Andijon, Surxondaryo, Farg’ona, Buxoro viloyatlarida ham qazib chiqariladi.

Respublikada tabiiy gaz qazib olish va qayta ishlash. Gaz sanoati-mamlakat yoqilg’i-energetika sanoatining eng rivojlangan va iqtisodiyotda salmoqli tarmog’idir. Uni qazib olish va ishlatish miqdori katta tezlik bilan o’sib bormoqda.

Masalan, 1990 yilda mamlakatda 40,7 mlrd. m³ gaz qazib olingan bo’lsa, 1995 yilda 48,6 mlrd. m³, 2004 yilga kelib uning hajmi 60 mlrd. m³ ga yaqinlashdi. Endilikda O’zbekiston gaz zahiralari va qazib chiqarishda dunyoning birinchi 10 mamlakati safiga kiradi. MDH mamlakatlarida esa Rossiya va Turkmanistondan keyin 3-o’rinda turadi. Gaz Respublika yoqilg’i balansining 2G’3 qismiga teng.

Mamlakatimizda neft bilan yo’ldosh tarzda uchraydigan tabiiy gazni qazib olish urushdan oldin boshlangan. Neft gazidan sanoat maqsadlarida foydalanish uchun birinchi gazoprovod (15 km.) "Andijonsanoat - Andijon shahri o’rtasida 1944 yilda qurilgan. Biroq, tabiiy gazdan sanoat maqsadlarida foydalanish 1950-1960 yillarda boshlangan. Yilma-yil mamlakat gaz sanoatining geografiyasi kengayib bordi.

Dastlab Farg’ona vodiysida, keyinroq Surxondaryoda, 1960 yillarda Buxoro va Navoiy viloyatlarida, 1970 yillardan boshlab Qashqadaryo viloyati va Qoraqalpog’iston hududlaridan gazning g’oyat katta zahiralari topildi.

Ayniqsa, respublika gaz sanoatining rivojlananishi XX asrning o’rtalarida ochilgan Jarqoq va Gazli konlari katta rol o’ynadi. 1958-1960 yillarda Jarqoq-Buxoro-Samarqand-Toshkent gaz quvuri qurildi. Ushbu gaz magistralining qurilishi bilan respublikamizning mazkur zonadagi sanoat markazlari, shaharlar va ko’pgina qishloqlarni gazlashirish boshlandi.

1962 yilda katta zahiraga ega bo’lgan Gazli koni ishga tushirildi. Natijada, O’zbekiston gazi shavqatsizlarcha tashib ketila boshladi. Juda qisqa muddatlada qurib bitqazilgan "Gazli-Sverdlovskiy" (Buxoro-Ural), "O’rta Osiyo-Markaz" va "Buxoro-Toshkent-Bishkek-Olmaota" gaz quvurlari orqali sobiq Ittifoqning Evropa qismiga, Ural, Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikistonga, shuningdek, Boltiqbiyi respublikalariga har yili 50 mlrd. kubometr gaz jo’natilgan.

Mamlakatda gaz sanoati uni qazib olish hajmining o’sishi bilan rivojlanib ketdi. 1960-1970 yillarda O’zbekiston gaz sanoatida keskin o’zgarish yuz berdi. Shu yillar ichida mamlakatda gaz qazib olish 71,79 marta o’sdi (ya’ni 447 mln. kubometrdan 60 mlrd. kubometrga etdi). Mamlakat gaz sanoati faqatgina yangi gaz konlarini topish va ishga tushirish evaziga rivojlanib bordi. 1971 yilda Ustyurtda Shaxpaxti gaz koni ishga tushirildi. 1970 yildan boshlab respublikadagi (Andijon, Farg’ona, Angren IES laridan tashqari) barcha yirik issiqlik elektr stansiyalari gaz yoqilg’isiga o’tqazildi.

1972 yilda Qashqadaryo viloyatida joylashgan Muborak gazni qayta ishlash zavodining birinchi navbati ishga tushirilib, gazni magistral gaz quvurlariga uzatishdan oldin aralashmalardan tozalash imkoniyati yaratildi.

Mazkur zavod kengaytirilib, ishlab chiqarish (gazni qayta ishlash) quvvati ortib bordi. 1994 yilda uning to’rtinchi navbati ishga tushirildi. Endilikda respublika gaz qazib chiqarish sanoatini hamda tabiiy gazni va gaz kondensatini qayta ishlash bilan bog’liq ishlab chiqarishlarni rivojlantirishga katta ahamiyat berilmoqda.

Eng yirik gaz va neft konlari Janubiy-G’arbiy Hisor va Buxoro-Xiva, Ustyurt, Surxondaryo va Farg’ona mintaqalarida joylashgan. Eng yirik gaz, neft, gaz kondensat konlaridan Gazli, Muborak, Sho’rtan, Ko’kdumaloq, Qorovulbozor, Mingbuloq hisoblanadi.