|
1.2 Iroq, Tanzimat yillarida
Iroq, Tanzimat yillarida. Shunday qilib, 1831 yil Iroqda kulemenlar hokimiyati tugatildi. Posholarni istambuldan tayinlash harakat qayta tiklandi. Usmoniylar imperiyasida 1839 yil e'lon qilingan Tanzimat Iroqda imperiyaning boshka hududlariga nisbatan ancha sekinlashdi. Bunga asosiy sabablardan biri 1830-yillarning boshidagi qurg`oqchilik, o`lat oqibatlarining boshqarayotgan o`sha hissiyotida edi. Umuman Iroqda Tanzimat tamoyillarini joriy qilish va aniq qonunlar ishlab chiqish yarasini qariyib o`ttsiz yilga cho`zildi. Islohotchilar inson hayoti, mulki, sha'nining to`liq nazoratsizligini, kelib chiqishi va dinidan qat'iy nazar Usmoniylar imperiyasi barcha fuqarolarining qonuni olida tengligini e'lon qildilar. Bu tamoyillar jamiyatda turli millat va konfessiyadagi kishilar O`rtasida xamkorlikning yo`lga qo`yilishida muhim ro`l o`ynadi. Musulmonlar bilan musulmon bo`lmaganlarning huquqlari amalda tenglashtirilib, yuz yilgi davlat amaldorlari qaramogidan chiqarildi, uni yig`ish va xazinaga topshirish musulmon bo`lmaganlar jamoalarining oqsoqollariga topshirildi. Xazina yig'imlarini tartibga solishda xalaqit berayotgan otkup tizimi bekor qilindi. Ammo dastlabki tajribalardan so`ng, xazina hosillarini ko`paytirish maqsadida Iroqda otkup tizimi qayta joriy qilindi va tokup XX asrgacha o`zgarishsiz amalda bo`ldi. Islohotchilar vakif yerlarining maqomini o`zgartirishga xam urinish qilmadilar. Xarbiy sohada ham muhim islohotlar amalga oshiqildi. 1826 yili yanicharlar korpusini tarqatish to`g`risida qonun qabul qilingan bo`lsada, u oxiriga yetqazilmadi. 1843 yilgi joriy qilingan 5 yillik umumiy xarbiy majburiyat Iroqning bir qismida faqat 1870 yili qilindi. 1864 yilgi viloyatlar to`g`risidagi qonun xam usmoniylar markaziy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan bo`lib, joylarda ancha qiyinchiliklar bilan joriy qilindi. Porta xavfsizligi ta'minlangan viloyat bosh - vali qonunlarga ko`ra sud hokimiyatidan va sog'lom daromadlarini tasarruf etishdan maxrum qilindi. Soliq hosillarini boshqarish uchun Porta ishlab chiqarish amaldor - daftar (xazinachi) tayinlanadigon bo`ldi. 1861 yilgi ichki bojxonalar bekor qilinib, bu imperiyaning turli o`lkalari o`rtasiga savdoning rivojlanishi va iqtisodiy aloqalar xizmatining jadallashuviga xizmat qiladi. 1864 yilgi qonun buyicha sud hokimiyati ijro hokimiyatidan ajratildi, lekin sud islohoti faqat tijorat va jinoyat huquqlarga taluqli bulib, fuqarolik ishlari shariat sudlari tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Iroqda birinchi tashkil qilingan viloyati Bag`dod bo`lib, izoh valisi etib Axmed Midxat poshsho tayinlandi. Midxat poshhsho (1822¬ 1883) Usmoniylar imperiyasining yirik davlat arbobi, turk konstitutsiyaviy harakatining yetakchisi, 1876 yilgi Usmoniylar konstitutsiyasining muallifi edi. Turkiya hukumati 1869 yil Midxat poshshoga faqulodda panellar berib, uni Bag`dod valisi va bir vaqtda oltinchi xarbiy korpusning qo`mondoni xam etib tayinladi. Tanzimat qonunlariga binoan harbiy hokimiyat fuqarolik hokimiyatidan ajratilgan bo`lsada, Iroqda Midxat poshsho qo`lida katta harbiy va fuqarolik xokimiyati jamlangan edi. Midxat poshsho bir qator boshqaruviy va madaniy islohotlarni amalga oshirdi. U 1864 yilgi qonun bo`yicha yangi sudlarni tashkil qildi, shaharlarda munisipal kengashlar («baldiya») joriy qildi, yangi maktablar ochdi. Midxat poshsho davrida o`g`il bolalar uchun birinchi o`rta maktab, harbiy bilim yurti va birinchi kasalxona ochildi. 1869 yil Midxat posho qo`yishi bilan Bag`dodda turk va arab tillarida birinchi rasmiy gazeta chiqa boshladi. Iroqda xurmo daraxti, donli va texnik ekinlar maydonlarini kengaytirish, sug`orish inshoatlarini ta'mirlash poshshoning alohida ishi bo`ldi. Midxat poshshoning turklar xukumronligini mustahkamlashga yo`naltirilgan eng yirik tadbirlari 1871 yil Quvayt va al-Xosaning zabt etilishi bo`ldi. Bu xududlar Iroqdagi turk xukmdorlariga bo`ysunadigan aloxida ma'muriy birlik - sanjakka ajratildi. Midxat poshsho islohotlari Iroqda boshqaruv tizimini isloh Qilishga, qo`shni viloyatlar va imperiya markazi bilan yaqin aloqalar o`rnatishga qaratilgan edi. 1871 yili Midxat poshsho Adrianopolga o`tkazilgandan keyin o`rniga kelganlar dastlabgi ishlarini davom ettirishga harakat qildilar, ammo harakat qilish eshisheligi va boshka sabablar Midxat poshsho muljalagan ko`pgina islohotlar faqat kog`ozdagina qolib ketdi 3.
Do'stlaringiz bilan baham: |
