Ligi fаrg‘оnа dаvlат univеrsiтетi jahon tarixi kafedrasi

2.3. Baxrayn

Baxrayn bilan Angliya o`rtasida 1820 yili Tinchlik to`g`risida bosh imzolangandan so`ng Baxrayn xam amalda Buyuk Qirimga qaram mamlakatga aylangandi. 1853 yil Ummon bilan Angliya Urtasida tuzilgan «abadiy tinchlik» tug`risidagi korxonaga Baxrayn amiri shayx Muxammad imzo chekishdan bosh tortdi. Lekin unga yordam berishi mumkin bo`lgan Eron babiylar harakati (1848-1852) bostirish, keyin esa Hirot masalasida Angliya bilan vujudga kelgan mojaroni xal qilish, Usmoniylar imperiyasi esa Qrim urushi bilan (1853-1856) band bo`lganligi sabab Muxammad shayx inglizlar bilan yangi bitim imzolashga majbur bo`ldi. Shartnoma rasman «qul savdosini tugatish borasida yanada samarali choralar xaqida» deb atalsa-da, aslida ilgari o`rnatilgan Baxraynning Angliyaga qaramligini tiklashlar edi. Keyingi yillarda shayx Muxammadning Eron va Turkiyaga ishonib Angliya bosimidan qutilishga qilgan xarakatlariga inglizlar chek quyishdi. 1861 yilgi shayx Muxammad inglizlar orqali «taqqa» qilinish Konvensiyani imzolashga yangi talab bo`ldi. Konvensiya Baxrayning Angliyaga qaramligi yanada oshdi. O`zining qaram xolatini oxirigacha tushunmagan shayx Muhammad 1863-yil Qatar bilan vujudga kelgan chegara muammosini ikki davlatning ichki ishi deb qarab, sudlanuvchiga murojaat qilishni lozim topmadi. Natijada mintaqada «tartib o`rnatish» topshirig`ini olgan huquqshunos 1867-yilgi shayx Muhammadni hokimiyatdan chetlatdi. Baxrayn hukumdori bo`lgan shayx Ali bin Xalifa al-Xalif inglizlar bosimi ostida 1861-yilgi konvensiyaning barcha moddalarini tasdiqladi. Fors kurfazi mintaqasida rivojlangan davlatlar o`rtasida kuchayib borayotgan raqobat Angliyani bu yerda o`z pozitsiyasini yanada mustaxkamlashga undadi. 1892-yil martda Baxrayn amiri shayx Iso «Oxirgi maxsus kelishuv»ni imzoladi. Baxrayn uz mustaqilligini to`liq yuqotdi. 1904-yildan faqat tashqi emas, ichki yordam masalalari xam Fors kurfazidagi laboratoriya siyosiy rezidentaga o`tdi ⁷.

XULOSA

Arablarning O'rta Osiyoga ko'chishi ko'p asrlik tarixga ega. Bu arablarning katta istilolar davri bilan bog`liqlik va VII-VIII asrlarda boshlangan, bu tarixiy dalillar yetarli. O'rta Osiyoda arablarning shakllangani yirik shaharlarda boshlanib, ammo keyinchalik u yanada keng miqyosda amalga oshirilgan. IX asr ografiya Yoqubiyning yozib qoldirishicha, Movarounnahr tarkibidagi Xursonda arablar joyida. Keyinchalik shaxarlari boshqaruv tizimi bilan aralashib, asta-sekin o'zlaringizning milliy dasturlari va eng asosiysi, o'z tillarini yo'qotganlar. Jahizning ma'lumot berishicha, IX asrlardayoq arab yordamlari bilan qo`shilib ketgan va ulardan farq qilmay qolgan. Sharhlarda yashamagan va ko'chmanchilik bilan turmush kechirgan arablar o'z tillarini va boshqa milliy narsalarni saqlab qolgan.

Guram Chikovani
Arablarning ko'chirma to`lovini Xurosonning Marv va Balx shaharlariga ham yetib bordi. Bu shaharlar Amudaryoning chap qirg`og`ida joylashgan va arablarning bosqinchilik yurishlari davridan beri joylashgan manzili bo`lib kelgan. Bu shaharlarda arablarning jamlanishi va atrofidagi ko`chmanchi arab qavatlarining rivojlanishiga sabab bo`ldi. XII asrda Shahriston shaharchasida joylashgan arab millatiga mansub maskan ma'lum edi. Arablar, xavfsizlik, Afg`onistonning markaziy qismida jamoat qurilishi qayd qilinadi. Bu yerda ular oziqlanishi ko`chmanchilikda turmush kechirishdi, balki Mahmud G`azna qushlari tarkibidagi mahsulotlarni olib tashlashdi. XVI asr boshlarida Qobul va atrofdagi arablar mustahkamligi bilan ham mustahkamlangan. Bobur bergan ma'lumotlarga qaraganda, ular arab tilida so`zlashganlar. Bu natijalar fikricha, O'rta Osiyo arablari tilida afg`on tili elementlari mavjud. XV asr oxiriga kelib arab ko`chmanchiligi Xursondan oldingi xududlariga tortildi.
Tarixiy manbalarda O`rta Osiyoning kuzgi vaqtlarida arablar vaziyatga qarab kelayotgan hududlarida ular VI asr o`rtalaridan mavjudligi qayd etildi. XVII-XVIII asrlardagi O`rta Osiyoda arablar haqida yozma ma`lumotlar bugungi kunda mavjud emas. Buxoro va Aqchada ham arab tilida so`zlashuvchining mavjudligi XIX asr boshida O`rta Osiyoda arab jamoasi faoliyati bilan shug`ullanganidan dalolat beradi. V.Meyendorf XIX asrning 20-yillarida arablar Qarshi va Termiz tumanlarida jamiyat faoliyatini qayd etgan. Meyendorfdan tashqari arablar haqida ma’lumotlar boshqa manbada ham uchradi. Ular XIX asr – XX asr boshlarida O`rta Osiyoda arablar keng tarqalganini yaxlitlik bilan jihozladilar.
Tabiiyki, savol tug`iladi: Buxoro va Qashqadaryo arablari arab migratsiyasining ishdan chiqishi qaysi to`liqligiga taalluqli? Buni tekshirish o'rganish ma'lum tarixga ega. 1826 yilda V.Meyendorf bir asossiz hijriy birinchi asrda Buxoro arablarining ajoyibotlari buhudga ko`chib kelgan, degan fikrni ilgari surgan. Shuningdek, u bosqichda Qashqadaryo va Termiz tumanlarida ham arablar mavjud deb yozgan. Ammo V.Meyendorf Qarshi arablari ajdodlarining bu V.Vamberi ham nima uchundir huddi V.Meyendorf kabi Buxoro arablarini Islomni tarbiyalovchilarning avlodlari deb hisoblaydi.
Tadqiqotchi A.Grebenkinning ma'lumotlariga tegishli. U Oʻrta Osiyo arab ligasi orasida oʻz kattalarining ko`chib kelishiga taʼsir qilgan ikkita taxsinni keltirib chiqaradi. Ulardan birinchisiga qaragan, O`rta Osiyo arablari ota-bobolari va arab islochilarini islomni tarqatuvchi deb hisoblagan, ikkinchisiga qarab, urf-odatlarni saqlab qolgan arablar tajriba ajoyiblari Temur himoya O'rta Osiyoga asir sifatda ko`chirilgan, deb ishoniladi. Oʻrta Osiyo arablari ajoyib sanʼatlariga M.Andreev ham ishtirok etdi. Uning ma'lumotlari asl ma'lumotlardan farq qilgan A.Grebenkin to`plagan ma'lumotlardan farq qilgan, bu esa asosiy muammolarini isbotlaydi. M.Andreevda birgina xabar xavfsizligini tortadi, ya'ni Katta qo`rg`on tumanida tashkilot arablar o`zlaridan Qarshi tumanidan ko`chib kelgan muxojirlar deb hisoblaydi. Rivoyatga qarab, ularni 250 yil avval Buxoro amiri bu yerga ko`chib kelgan. Bu esa arablar O'rta Osiyoning Qashqadaryo viloyatida davom etayotgan ishlaridan dalolat beradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

SHUHRAT ERGASHEV JAHON TARIXI YANGI DAVR 1800-1918 yillar
https://uzanalystics.com
https://www.researchgate
https://m.facebook.com
Aristotel//http://www.2unil.ch/slav/ling/textes/VOLOShINOV27/I-1.html
Aristotel // www//kontrolynaya.avorut.ru/load/11
Aristotel // www//slovari.yandex.ru/dict/phil_dict
Aristotel // www//revolution.allbest.ru/philosophy/00006941.html
Arastu // http://tashkent.uz/article/466/
Aristotel // www.psychoanalyse.ru/biblioall_16.html
Aristotel//http://society.polbu.ru/kirilenko_philosophy//ch12_i.html
Aristotel // http://www.sbiblio.com/forum/

1^ Shuxrat. E. Jaxon tarixi yani davr 1800-1918. bet-417

2^ Shuxrat. E. Jaxon tarixi yani davir 1800-1918 y. bet-476

3^ Shuxrat. E. Jaxon tarixi yangi davr 1800-1819 y. bet-478

4^ Shuxrat.E. Jaxon tarixi yani davr 1800-1918 y. bet-481

5^ Shuxrat.E. Jaxon tarixi yani davr 1800-1918 y. bet-484

6^ Shuxrat.E. Jaxon tarixi yani davr 1800-1819 y. bet-486

7^ Shuxrat.E. Jaxon tarix yangi davr 1800-1819 y. bet-487