Ligi fаrg‘оnа dаvlат univеrsiтетi jahon tarixi kafedrasi

II BOB. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar. Chet el kapitalining kirib kelishi
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar. Chet el kapitalining kirib kelishi. Tanzimat islohotlari arafasida Iroqdagi zamon tushunmasidagi xozir sanoat yuk edi. Xunarmandchilik o`trok va yarim ko`chmanchi axolining asosiy ehtiyojlarini qondirar edi, xolos. Bu yerda paxta va jun matolar, gilamlar to`qish, teri buyumlari ishlab chiqarish yo`lga ko`yilgan edi. Ba'zi manufaktura tipidagi yig`ish korxonalar eksportga mahsulot ishlab chiqarish bilan shug`ullanar edi. Bundalar qatoriga Bag`doddagi teri oshlash zavodlarini, Mosuldagi papirus qog`ozi tayyorlovchi ustaxonalarni, Basradagi shaxsiy verflarni, ingliz kompaniyalariga qarashli jun tozalagan korxonalarni ishlab chiqarish mumkin. Xar yili xurmolarni chetga junatish uchun qadoqlash mavsumida 25 ming kishi shu ish bilan band bo`lardi. Bag`dod va Mosulda mudofaa ahamiyatiga qarab yig`ilgan korxonalar ishlab turadi. Ammo Evropadan fabrika tovarlarining oqib kelishi maxalliy ishlab chikarishning keskin kamayishiga olib keldi. Iroqda qulbola usul bilan neft, tuz, achchiqtosh va boshqa minerallar qazib olish ancha rivojlandi. Neftdan uylarni isitish va qurishda foydalanilar edi. Midxat poshsho davrida neft yordamida yullarni yortish xam yo`lga ko`yilgan edi. XIX asr 60-yillarida iqtisodiy iqtisodiyotda ma'lum jonlanish kuzatiladi. 1861 yilgi ichki bojxonalarning bekor qilinishi ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga katta ta'sir ko`rsatidi. Xuddi shu davrda jaxon bozorida qishloq xo`jalik mahsulotlariga talab oshdi. Shu sababli Iroqda ekiladigan yerlarning xajmini kengaytirib, meliorativ xolatini yaxshilashga yordam beradi. Qishloq xujaligi eksportga yo`nalib, 1886 yildan 1896 yilgacha, o`n yili ichida xurmo ekiladigan maydonlar hajmi besh marta oshildi. XX asrning boshlariga kelib xurmo yetishrish XIX asr 60-yillariga nisbatan uch marta ko`paydi. Savdoning rivojlanishi transport va aloqa vositalarining xam rivojlanishiga olib keldi. XIX asrning oxirgi choragi va XX asrning boshlarida Iroqqa chet el kapitalining jadal kirib kelishi kutiladi. Ayniqsa, ingliz tilini ko`pgina sohalarni monopollashtirib olgan edi. Masalan, XX asr boshiga kelib Dajla daryosida transport xarakati inglizlar kuchi bilan monopollashtirilgan edi. XX asr boshlariga kelib Iroqda Frantsiya, Belgiya va Italiya kapitalistlari inglizlar bilan rakobatlasha boshlandi. Ammo asosiy rakobatchi Nemis imperiasi bo`ldi. Germaniyaning Usmoniylar imperiyasi bilan do`stona munosabatlarini ularga XIX asr - XX asr boshlarida Bag`dod, Basra va Mosulda maslahat boshqaruvlarini ochish yordamini berdi. Inglizlar bilan doimiy raqobatda Nemislar Iroq neft konlarining qurilmalarini o`rganish bilan shug`ullandi, 1903 yili Bag`dod temir yo`lini qurish bo`yicha buyurtma imzoladi. Bu kompaniyaga binoan Germaniya temir yo`lining ikki kuchi, 20 km xududdagi qazilma boyliklardan foydalanish huquqini oldi. Bu Nemis kapitalining yirik g`alabasi edi. Chet el olimlarining sotib olishicha, mamlakat rivoji uchun neftning olib kelishini xali ko`pchilik anglab yetmagan edi. Shunga qarammasdan Iroq eksporti va importida birinchi o'rinni inglizlar egallaydi. XX asr boshlarida Basra portiga kelgan kemalarning 77% ni Angliyaga, 14% va boshqa Yevropa davlatlariga va faqat 6% i usmoniylarga qarashli edi. Shu davrda Iroq importining 2/3 qismi, eksportining 1/3 qismi inglizlarga tegishli edi. Ular narxlari-navoni belgilab, undan katta foyda olardi. Masalan, XX asr boshlarida Angliya ko`miri Iroqda Angliyadagiga 6 marta qimmatga sotilardi. Yevropaliklarning Iroqqa siyosiy va mafkuraviy kirib kelishida missionerlik tashkilotlarining ro`li katta bo`ldi. iroq; hududida iyezuitlar, lazaritlar, karmelitlar, dominikanlar, kaputsinlar, avgustinlar va boshqa bir qator xristianlik missioner tashkilotlari faoliyatini yuritardi ⁴.