|
1.1 Iroq.
Iroq. 1802 yil Buyuk Sulaymon vafot etgandan so`ng Iroqda feodal zodagonlar O`rtasida hokimiyat uchun kurash boshlanib, unga fors hukmdorlari, kurd beklari va ko`chmanchi qabilalarning boshliqlari xam faol aralashdilar. Natijada 1812 yilgi hokimiyatni Buyuk Sulaymonning o`g`li Said posho egalladi va 1817 yilgacha Iroqni boshqardi. Bu davrda Porta Iroqdagi ayirmachilarni tugatgach, kulemenlarning uzboshimchaligiga barxam berish uchun harakat olib bordi. Ammo bu harakatlar natija bermadi. 1817 yil Said posho O`rniga Dovud posho kelib, u Iroqni 14 yil amalda mustaqil boshqardi. Dovud poshoning millati gruzin bo`lib (David Manvelashvili), u tahminan 1774 yilgi Gürcüstanning janubida tug'ilgan. 5-6 yoshligida o`girlangan va qul qilib sotilgan, 12 yoshida Buyuk Sulaymonga sovg`a qilingan. Islom dinini qabul qilingan. Ta'lim olishda katta muvaffaqiyatlarga erishib, Buyuk Sulaymonning qiziga uylangan va yuqori boshqaruvlarga tayinlangan. Dovud posho Buyuk Sulaymonning o`limidan so`ng quvg`inga uchrab, Abdul Kodir masjidida domlalik xam qildi 1807 yildan siyosiy harakatga qaytadi. Dovud posho foydalanish Iroqda mustahkam kuchli davlatni tugashga qaratilgan edi. Misr podshosi Muxammad Ali singari u ham qator islohotlarni amalga oshirdi. U eng avvalo Iroqdagi chet el savdosi va ular vakillarining mahsulotlarini bekor qildi, importga yuqori boj soliqlarini o`rnatadi . Bu, birinchi navbatda, Angliyaning Ost-Indiya kompaniyasi manfaatlariga putur yetqazdi. Natijada kompaniya Iroqqa qarshi savdo kamali e'lon qilindi va Dovud posho kompaniya vakillarining yuklarini tiklash, kelib chiqqan zararni ko'paytirish talab qilinadi. Shu tariqa maxalliy savdogarlarning manfaatlarini ximoya qilishga qaratilgan dastlabki urish muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Iroqni o`z hokimiyati ostida bir o`zi boshqarishga axd qilgan Dovud posho mahallaliy feodallar va qabilalarning separatizmiga qarshi Kulemen, mazmun jihatdan «mamluk» atamasi bilan bir xil. So`zning kelib chiqishi turkcha bulishi mumkin. «Sovremennyy Bolshoy turetsko-russkiy slovar» (M., 1998) kitobda yozilishicha, Kulemen - qullardan tashkil topgan qo`shin kurash olib bordi. Ayniqsa, Kurdistonni bo`ysundirish yarasida katta qiyinchiliklarga uchradi. Kurd beklarning qurishi usmoniylarga qarshi Eron shoxi himoya qilib qo`llab-quvvatlanar edi. 1821 yil Dovud posho forslar urushi Kurdiston hukmdori qilib tayinlangan bekka Qarshi urush bo'ldi, ammo kurdlar va forslarning birlashgan qo`shinidan mag`lubiyatga uchradi. Shundan so`ng Dovud posho Iroqning boshqa qismlarida yashagan forslarni qatag`on qila boshladi va mol-mulklarini torttib oldi, Karbalo va Najafning ruhoniylariga qarashli boyliklarni xam olib quydi. Bu harakatlar Eron va Turkiya o`rtasidagi munosabatlarni qurishdi va 1821-1823 yillardagi Eron - Turkiya urushining sabablaridan biri bo`ldi. 1823 yil Porta bilan Eron o`rtasida Erzurumda imzolangan kelishuvga binoan Iroq Kurdistoni yana usmoniy posholar qo`lida qoldi. Dovud posho Iroqdagi barqaror siyosiy xolatdan foydalaniladi, o`z boshqaruvidagi xududlarda iqtisodiy tiklashga kirishdi. Iroqda sug'orish tizimlari, kanallar va artezian quduqlar qurilishi boshlandi. Zarur mashinalar Angliyadan buyumga asosda keltirilar edi. Bu harakatlar natijasida qishloq xujaligi yuqori tezliklar bilan rivojlanib, yangi yerlarni o`z ustida ishlashni tezlashdi. Boshoqli ikkitadan yuqori hosil olishga erishildi. Yangi texnik ekinlar: ovqati, nil bug`doyi, paxta va shakarqamish yetishrish rejalashtirildi. Dovud posho xuddi Misrdagi Muhammad Ali singari, Iroqning asosiy mahsulotlari – bug`doy, arpa, xurmo, tuz va shu kabilarni sotib olish va eksport qilish ustidagi mulkni o`rnatdi. Bu mahsulotlarni tashish uchun dengiz va daryo kemalari sotib oldi. Daud posho yordamida amalga ochirilgan tadbirlar Iroq xazinaning daromadini ancha oshdi. Mablag`ning katta qismi kurilishga, xarbiy va madaniy tadbirlarga yunaltirildi. Bog`dod, Basra va boshqa shaharlarda ko`priklar, bozorlar, jamoat maktablari va kutubxonalar qurildi. Dovud posho qo'shishi bilan Bag`dodda bosmaxona tashkil qilindi. Eron bilan bo`lgan urush tajribasi Dovud poshoni yevropacha tipdagi muntazam armiyani tashkil qilish kerakligiga ishontirdi. Yangi xarbiy qismlarda askarlarni o`qitish yevropalik, ko`klab ingliz instruktorlari olib borildi. Dovud posho Turkiyaning 1828-1829 yillardagi rus-turk o`rushida mag`lubiyatga uchraganidan foydalanib, uzi boshqarayotgan mamlakatni mustaqil qilishga xarakat qildi. U 1829 yilgi Adrianopol tinchlik bo`yicha Portaga yuklangan kontrabutsiyani to`lashdan bosh tortdi va bu bilan sulton hukumatiga xurmatsizlik qildi. Porta Dovud poshoni isyonchi deb e'lon qilindi va 1830 yil Xalaba poshosi qo`shinlari Iroqqa bostirib kirdi. Dovud posho bu to`qnashuvga jiddiy tayyorlangan edi, ammo to`qnashuv natijasini harorat xal qildi. Halokatli suv toshqini, undan keyingi qurg`okchilik va epidemiya Iroqning sillasini qurutadi. 1831 yilgi o`lat epidemiyasi Dovud posho armiyasini deyarli to`liq xalok qildi. Xalab poshosi kushinlari xoldan to`ygan va bo`shab kolgan mamlakatni xech qanaqa qarshiliklarsiz egallab oldi. Dovud posho xokimiyatdan tushurilib, Iroqdan chiqarib yuborildi. Lekin u yana 20 yil hukumat xizmatida yukori rahbarlarini egallab turdi va 1851 yil Madinada vafot etdi 2.
Do'stlaringiz bilan baham: |
