Ligi fаrg‘оnа dаvlат univеrsiтетi jahon tarixi kafedrasi

I BOB Suriya Tanzimat islohotlari yillarida (1840-1876)

Suriya Tanzimat islohotlari yillarida (1840-1876). Misrliklar quvib chiqarilgandan so`ng ular joriy qilgan boshqaruviy markaz boshqarish boshqaruv usulidan ham yozildi. Suriya yana eyaletlar va sanjaqlarga bo`lib boshqarilangan bo`ldi. Sayda va Tripolining soxil bo`yi xududlari birlashtirib, tez rivojlanayotgan shahar - Bayrut tadqiqot markazi bo`ldi. Ilgari sanjaqqaylar valilar himoya tayinlangan bo`lsa, endi ular ham Porta himoya tayinlangan bo`ldi. Xarbiy va fuqarolik hokimiyatlari bir-biridan to`liq ajratildi. Usmoniylar yangi muntazam armiyasining Suriyada joylashtirgan qismlari viloyat hokimiga emas, harbiy qo`mondonlikka buysunadigan bo`ldi. Eyaletlarni boshqarish tizimida ham bir qator o`zgarishlar amalga oshirildi. Tanzimat davridagi viloyatlarni boshqarish tizimidagi islohotlaridan ko`zlangan asosiy maqsad, sulton hokimiyatini markaz va valilar hokimiyatini cheklash bo`lib, kelajakda ayirmachilikka va vali xokimiyatining kuchayib ketishiga yo`l quymaslikdan tarkib topgan edi. Muntazam armiya joylarda maxalliy feodallarning noqoniy xarbiy kuchlarini ko`rolsizlantirib boshlagandan so`ng davlat tartibi xam kuchayib bordi. Amaldorlar bilan olinadigan noqoniy yigitlar, tug`ridan-tug`ri aholini bahslar endi utmishda qolib ketdi. 1858 yil usmoniylar yer kodeksining joriy qilinishi bilan yerdan foydalanish va unga egalik qilish sohasida xam tartib o`rnatildi. Otkup tizimi o`rniga asta-sekin mulkchilik munosabatlari keldi va bunda davlatning yerga bulgan oliy mulkdorlik printsipi formal saqlanib qoldi. 1840-1870-yillarda xarbiy-siyosiy islohotlarning yana bir muhim natijasi bo'lishidan keyin bo`lgan to`g`ri xududlarda ayirmachilikning bo'shatilishi va Suriyaning sharqiy chegaralarida buddaviylar xujumi xavf-xatarlarining keyingi qilinishi buldi. Bunda xarbiy kuchdan foydalanishning uzi yetarli emasdi, shu sababli usmoniylar hukumati qabila boshliqlarini turli xil sovg`alar va pullar evaziga uziga og`dirish bilan xam shug`ullandi. Mamlakatda tartib urnatilishi, savdo va ishlab chiqarishning rivojlanishidan turklar va suriyaliklarning birday manfaatdorligi islohotlar muvaffaqiyatining asosiy sabablaridan biri bo`ldi. 1864 yil viloyatlar xaqida qonun qabul qilingandan keyin XIX asr 40-50-yillaridagi islohotlar yana davom ettirildi. 1864 yil Suriyaning ma'muriy bulinishiga iqtisodiy uzgarish keldi: mamlakatning butun xuddi ikkita katta viloyatiga - Suriya (Suriya) va Xalabaga bulindi. XIX asrda kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi. XIX asr 30-yillaridan Usmoniylar imperiyasining boshqa o`lkalari kabi Suriya ham evropaliklar tovar ekspansiyalarining obyektiga, jaxon kapitalistik tizimining bir qismiga aylanib bordi. Evropadan arzon fabrika tovarlarining ommaviy kelib chiqishi mahallaliy xunarmandchilikning kasodga uchrashiga olib keldi. Ayniksa, to`qimachilik og`ir ahvolda qoldi. Suriyaning mashxur qo`lda to`qilgan matolari Yevropa mamlakatlari bilan raqobatlasha olmadi. Xunarmandlar shaharlik ishsizlar safini to`ldirdi. Faqat kam sonli savdogarlar qatlami (asosan xristianlar va yahudiylar) bo`lib ketdi. Ayni vaqtda evropaliklar bilan savdo xajmining keskin o`sganligi sababli Suriyaning qirg`oq buyi shaxarlarida, avvalo Bayrutda ishchanlik ancha faollashdi. XIX asrning ikkinchi yarmidan Bayrut Suriyaning asosiy “dengiz darvozasi”ga aylantirildi. Axoli soni buyicha xam u endi faqat Damashq va Xalabdan keyin turadi. Yevropa mamlakatlari bilan katta raqobat sharoitida mahalliy sanoatning rivojlanishi juda og`ir edi. Shu sababli qishloq xujalik mahsulotlarini ishlashga mo`ljalangan kichik korxonalar rivoj qilinadi. Suriya burjuaziyasi shakllanishining asosiy ma'nosi esa savdogarlarning yuqori qatlami edi. Katta yerlari ham dehqon-arendatorlardan olingan mahsulotlarning bir qismini foydali hisoblangan savdoga va shaharlardan ko`chmas mulk olishga sarflaydi. Konfessiyalar o`rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi. Sultonning 1856 yilgi manifestiga binoan Usmoniylar imperiyasida xristianlar va yahudiylar huquqlari musulmonlarniki bilan tenglashtirildi. Musulmon bo`lmaganlardan olinadigan jon yilgi - yuzya bekor qilindi. Musulmon bo`lmaganlarga endi qurol olib yurish, shaxarlarda otda yurish, diniy marosimlar utkazish, ibodatxonalar qurish va davlat rahbarlarini egallashga ruhsat berildi. Shuningdek, kiyimlariga ma'lum rangdagi belgilar taqib yurish ham bekor kilindi. Faqat asosi huquqlardan bir - armiyada xizmat qilishga bo`lgan cheklov saqlanib qoldi. Xarbiyligi talabdan ozod qilinggan uchun yahudiylar va xristianlar aloxida to`lashlari shart edi, ammo uni mustabid musulmon tulashi kerak bulgan yiliga ozodlikdan ancha kam edi. Yevropalik konsullar xomiyligiga va usmoniylarning ximoyasiga ishongan xristianlar ko`pincha uzlarini musulmon qushnilariga nomunosib tuta boshladilar. Suriyada turli konfessiyalar o`rtasida shakllangan fuqarolarning buzilishi musulmonlar bilan xristianlar o`rtasida qarshi kurashni kuchayishiga olib keldi. 1860 yil Damashqda xristianlar xarbiy xizmatdan ozod qilinganlik uchun soliq tulashdan bosh tortdilar shu yil iyul oyida Damashqda xristianlarga qarshi kirgan jangchilar soni oshib, 5 ming maxalliy xristianlar va bir necha evropaliklar xalok bo`ldi. Evropa davlatlarining, jumladan, Rossiyaning konsulxonalari buziladi. Bir necha ming xristianlar Jazoirdagi mustamlakachilikka qarshi urush qaxramoni, shu vaqtda Damashqda quvg`inda bo`lgan amir Abdul Qodir uchrashib qolindi. Uning bu xayrli ishi Evropada xam mashxur bulib ketdi. Musulmon peshvolari olomni tuxtatishga urindilar, ammo buning iloji bulmadi. Ko`plab xristianlar ko`zga kuringan ulamolar va oddiy musulmonlar qutqarib qolindi. Suriyada tartib o`rnatish va ayblanuvchilarni jazolash uchun Turkiyaning o`sha vaqtidagi yirik davlat arboblaridan biri Faud posho katta qo`shin bilan bu yerga keldi. Uning raxbarligida usmoniylar hukumati Damashq qirg`ini buyicha tergov utqazdi va aniqlangan aybdorlarni qattiq jazoladi. O`nlab odamlar, shu jumadan, shaharning ko`zga kuringan oila vakillari xam qatl kilindi, yuzlab kishilar surgun qilindi. Damashq valisi Axmad Izzet posho va bir qator ofitserlar qirginning oldini olish bo`yicha uz vaqtida xarakat qilmaganliklari uchun harbiy sud hukmiga kura otib tashlandilar. Abdul Xamid II hukmronligi yillarida (1876-1908) Suriya. Bu davrda Suriyaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari imperiyaning Anatoliya va Bolkon ulkalaridan ortda qolmadi. Axolining umumiy soni 1878 yildan 1896 yilgacha kdriyb 25% ga o`sib, tahminan 3,2 mln kishini tashkil qilgan. 1860 yildan 1914 yilgacha Damashq va Xalab axolisi ikki barobar o`sib, 200 ming kishidan oshib ketdi, Bayrut, Xam, Xoms, KUDDUS> Akra, Eazo, Nablus va Xevron shaharlari axolisining soni 2,5 - 3 marta ko`paydi. 1882 yildan boshlab Falastinga Rossiya imperiyasidan va yana bir qator Yevropa davlatlaridan ko`plab odamlar ko`chib kela boshladilar. Ular «muqaddas yer»da dehqonchilik koloniyalariga asos soldilar. Bundan tashqari Falastinning Yaffa, Xayfa va Nazaret rayonlarida nemis protestantlarining jamoalari tashkil topdi. Shimoliy Kavkazda Shomil boshchiligidagi milliy-ozodlik harakati ruslar quvvayt bo'stirilgandan sung Usmoniylar imperiyasiga ko`chib kelgan minglab musulmonlar ham Suriya xududlarida joylashdi. Ayni vaqtda minglab suriyalik va livanliklar (asosan xristianlar) o`z joylarini tashlab Yevropa va Amerikaga ko`chib ketdilar. Bu jarayon bilan iqtisodiy manfaat bog'liq edi. Bu davrda axoli iqtisodiy axvolining hislari yaxshilanishi Usmoniylar imperiyasidagi umumiy jarayonning davomida bulib qoldi. Yevropa kapitalining kirib kelishi ishchanlik faoliyatining o`sishiga olib keldi. XIX asrning oxirgi choragi - XX asrning boshlarida Suriya provin tsiyalarida Yevropa banklarining filiallari paydo bo`ldi. Chet el kapitalining (asosan frantsuzlar) faol ishtirokida zamonaviy infratuzilma shakllandi: avtomobil va temir yo'llar, port inshoatlari qurildi. Doimiy paroxod qatnovi yo`lga quyildi, telegraf liniyalari ishga tushdi. Faqat yirik shaharlar emas, chekka o`lkalar xam umumiyjaxon bozor tizimiga tortildi, tovar-pul munosabatlarlari faollashib, savdo xajmi oshdi. Yevropa sivilizatsiyasining maishiy sohadagi yuklariga qiziqish ortib, shu xildagi savdo sotig`i ko`paydi. XIX ning oxirgi choragi - XX asrning boshlarida Suriya viloyatlarini boshqarish keng takomil davom ettirildi. 1887-1888 yillari ma'muriy-xududiy uzgarishlar amalga oshirildi: Quddus sanjakligiga maxsus okrug maqomi qaytarilib, u iqtisodiy ichki ishlarga bo`ysunadigan bo`ldi. Bayrut viloyati tiklanib, tarkibiga Latakiyadan Xayfagacha bo`lgan qirg`oqbo`yi xududlari va Falastinning shimoliy rayonlari kiritildi. Shu tariqa XX asrning boshiga kelib Suriya uchta - G`alaba, Damashk (Suriya) va Bayrut viloyatlariga va uchta aloxida okrugga – Tog`li Livan, Quddus va Deyr ez-Zorga ajratildi. Bunga kelib imperiyada shakllangan usmoniylar birligi g`oyasini Suriyada qo'zg'atish va tashvikot qilishning asosiy vositasi davlat davri ta'lim tizimi bo`lib qoldi. Sulton Abdul Xamid hukumronligi davrida davlat taʼlim tizimi rag`batlantirildi va rivojlantirildi. Boshlang`ich va o'rta maktablar xamda kasb Hunar bilim yurtlari ochilishini ko`zda tutgan 1869 yilgi ta'lim to`g'risidagi qonun XX asr boshlariga kelib Suriyada to`liq xayotga yaratildi. Suriyaning xamma viloyati va alohida viloyatlarida bir yarim mingdan ko'p davlatga qarashli boshlang`ich va o`rta maktablar bo`lib, ularda 50 mingdan ko`p o'qiydiganlar o'qidilar. Maktablar dini va qarashlaridan qat'iy nazar Usmoniylar imperiyasining barcha fuqarolari uchun ochiq bulsada, o`quvchilarning asosiy qismini musulmonlar tashkil qilardi. Xristianlar va yahudiylar farzandlarini o`z diniy maktablariga yoki g`arblik missionerlar ochgan maktablarga berishni ma'qul kurardilar¹.