Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

Sutemizuvchilarda jinsiy dimorfizm. Sutemizuvchilarning ko`p turkumlarida jinsiy dimorfizm ko`zga yaqqol tashlanmaydi. Ko`pgina kurakoyoqlilarda, juft tuyoqlilar, qisman esa xartumlilar, maymunlar, ba`zi yirtqichlarda (erkagi yolli va urg’ochisi yolsiz bo`ladigan sher) jinsiy dimorfizm seziladi. Quloqli tyulenlarning erkaklari urg’ochilaridan ancha yirik bo`ladi. Erkak morjlarning qoziq tishlari ancha yo`g’on va tanasida terisining qalin tortishidan yuzaga kelgan alohida do`mboqlari bo`ladi, bu do`mboqlari morjlar bir-biri bilan urishganida himoya vazifasini bajaradi. Erkak to`ng’izning ikki yon tomonidagi terisi urchish vaqtida juda ham qalinlashadi va raqibining qoziq tishidan saqlaydigan qalqonga aylanadi, bug’ularning faqat erkaklarida shoxi bo`ladi (shimol bug’usidan tashqari). Erkak kabarganing qorin tomonida maxsus hid chiqaruvchi xaltachasi va qoziq tishi bo`ladi. Quvushshoxlilarning shoxi urg’ochisida erkaginikiga qaraganda ancha kichik bo`ladi (qo`y, echki) yoki butunlay bo`lmaydi (oqquyruq, qoraquyruq kabi ba`zi kiyiklarda).
Ko`payishi. Sutemizuvchilar ayrim jinsli, ko`payishi ichki, asosan tirik tug’adi (kloakalilarni hisobga olmaganda). Ko`pchiligi bolalarini uyalarida tug’ib tarbiyalaydi. Bolalarini sut bilan boqadi va nasl uchun qayg’uradi. Turli sutemizuvchilarning rivojlanishi turlicha kechadi va ular rivojlanishga qarab uch guruhga bo`linadi.
1. Tuxum qo`yib ko`payish. Bu guruhga kiruvchi sutemizuvchilarning tuxumi sariq moddaga boy bo`lib, tug’ilganda embrion (bola) ancha rivojlangan bo`ladi. Tuxumni onasi uyasida bosib, inkubatsiya qiladi (o`rdakburun) yoki qorin tomonida joylashgan xaltacha ichida rivojlanadi (yexidna, proyexidna). Bu xaltachalarda ma`lum vaqtdan keyin otalangan tuxumdan bolasi chiqadi va xaltacha ichida joylashgan sut bezlaridan chiqqan sutni yalab o`sa boshlaydi. Ma`lumki, o`rdakburun va yexidnalar tashqi muhitga otalangan va yarim rivojlanishni ona organizmida o`tkazgan tuxum chiqaradi. Masalan: urg’ochi o`rdakburun jinsiy organida tuxum otalangandan keyin 15 kun, yexidnalarda esa 16 kun ushlanib qoladi va keyin tashqariga chiqadi. Tashqarida esa bu tuxumlardan, ya`ni o`rdakburun tuxumidan 9-10 kundan keyin, yexidnada esa 10-11 kundan keyin bolasi chiqadi.