Hasharotlarning jinsiy sistemasi. Hasharotlar ayrim jinsli hay- vonlar

Hasharotlarning jinsiy sistemasi. Hasharotlar – ayrim jinsli hay-
vonlar. Erkak hasharotlar urg‘ochilariga nisbatan kichikroq va xið-
cha, mo‘ylovlari kuchli rivojlangan, hidni juda yaxshi sezadi. Hasha-
rotlarning jinsiy organlari qorin bo‘shlig‘ida joylashgan. Urg‘ochilari­
80
7.3. Hasharotlar sinfi
1
2
3
4
da bir juft tuxumdon, erkaklarida bir
juft urug‘don bo‘ladi. Tuxum­donlarda
tuxum hujayralari, urug‘donlarda urug‘
hujay­ralari (spermato­zoidlar) yetiladi.
Qurti. Bronza qo‘ng‘izi
urug‘lan-
gan tuxumlarini chirigan yog‘och yoki
chiriyotgan daraxtlar tanasiga
qo‘ya-
45-rasm. Yashil bronza
qo‘ng‘izi qurti:
1 – boshi; 2 – jag‘lari;
3 – ko‘krak oyoqlari;
4 – nafas olish teshiklari
di. Tuxumlardan mayda qurtchalar
rivojlanadi. Ularning tashqi ko‘rinishi
va hayot kechirishi voyaga yetgan
qo‘ng‘izlarga o‘xshamaydi. Qurtlarining
oqish va yo‘g‘on tanasi yoyga o‘xshash
egilgan;
yirik boshi
hamda oyoqlari
sarg‘ish-qo‘ng‘ir rangli qalin xitin bilan qoplangan; tanasining qol-
gan qismida xitin qoplag‘ichi yupqa va yumshoq bo‘ladi. Tanasining
ikki yon tomonida nafas
olish teshiklari ko‘rinib turadi (45-rasm).
Qurtlar chirib, uvala­nib ketgan yog‘och qoldiqlari bilan oziq­lanadi.
Ular bir necha marta po‘st tashlab, g‘umbakka aylanadi.
G‘umbagi. Qo‘ng‘iz g‘umba­gining tash­qi ko‘rinishi voyaga yetgan
hasharotga o‘x­shaydi. Tashqi tomondan uning og‘iz organi, boshi-
dagi mo‘ylovlari va murakkab ko‘zlari, bukilgan uch juft oyoqlari
yaxshi ko‘rinib turadi. G‘umbakning xitin qop­lag‘ichi nisbatan qalin
bo‘ladi.
G‘umbak hasharotlarning tinim davri hisoblanadi. G‘umbak
harakat qilmaydi va oziqlanmaydi. U qurtlik davrida to‘plagan oziq
hisobiga yashaydi. Murakkab o‘zgarishlar natijasida g‘umbakdan
voya­ga yetgan qo‘ng‘izga xos bo‘lgan organlar shakllanadi. Kuzga
kelib g‘umbakning xitin qoplag‘ichi yorilib, undan voyaga yetgan
hasharot chiqadi. Qo‘ng‘izlar chirindi ichida qishlab qoladi; faqat
kelgusi yil bahorida yer yuziga chiqadi.
Chala o‘zgarish bilan rivojlanish. Suvaraklar, chigirtkalar, nina­
chilar va qandalalarning tuxumdan chiqqan lichinkasining tuzi­lishi
va hayot kechirishi voyaga yetgan hasharotga o‘xshaydi; faqat juda
kichkinaligi va qanotlarining rivojlanmaganligi
bilan undan farq
qiladi.
Lichinka to‘rt marta tullaydi va beshinchi yoshni o‘tib, voyaga
yetgan hasharotga aylanadi (46-rasm). Voyaga yetish davrida lichin­
22-§. Hasharotlarning ko‘payishi va rivojlanishi
81
2
3
6
1
8
7
kaning tana tuzilishi va hayot kechirish tarzida uncha katta o‘zga­
rish bo‘lmaydi. Shuning uchun bunday rivojlanish chala o‘zgarish
bilan rivojlanish deyiladi.
To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanish. Qo‘ng‘izlar, kapalaklar, pash­
shalar, burgalar, chumolilar, arilarning tuxumdan chiqqan lichinkasi
tashqi ko‘rinishi bilan qurtga o‘xshash bo‘ladi (47-rasm). Qurtlarning
og‘iz organlari, ichki tuzilishi, oziqlanishi voyaga yetgan hasha-
rotlarnikidan farq qiladi. Masalan, kapalaklar xartumi yordamida gul
nektarini so‘radi. Ularning chuvalchangsimon qurtlari og‘iz organlari
kemiruvchi tiðida tuzilgan, qorin qismida oyoqlari bo‘ladi. Kapa­
lak qurtlari o‘simlik to‘qimalarini kemiradi. Yashil bronza qo‘ng‘izi
gullarning changi va boshqa qismlari, uning qurtlari esa chirindi
bilan oziqlanadi.
5
4
46-rasm. Osiyo
chigirtkasining
rivojlanishi:
1 – tuproqdagi ko‘­za­­
cha
ichidagi tuxum­lar; 2–6
– lichin­kaning rivoj­la­nish
davr­lari; 7, 8 – voyaga
yet­gan chi­girtka
1
2
3
47-rasm. Karam kapalagining rivojlanishi:
1–urg‘ochisi; 2–erkagi; 3–qurti; 4–g‘umbagi
4
82
7.3. Hasharotlar sinfi
1. Hasharotlarning erkagi urg‘ochisidan qanday farq qiladi?
2. Hasharotlarning jinsiy hujayralari qayerda hosil bo‘ladi?
3. Bronza qo‘ng‘izi qurti qanday tuzilgan?
4. Bronza qo‘ng‘izi qurti nima bilan oziqlanadi?
5. Qurtning g‘umbakka aylanish davrida qanday jarayon sodir bo‘ladi?
6. G‘umbak qanday tuzilgan?
7. Chala o‘zgarish bilan rivojlanish qanday sodir bo‘ladi?
1. Hasharotlar erkagi urg‘ochisiga nisbatan:
a) mo‘ylovlari kalta, hidni yaxshi sezadi;
b) mo‘ylovlari uzun, hidni yaxshi sezadi;
d) mo‘ylovlari kalta, hidni yaxshi sezmaydi.
2. Bronza qo‘ng‘izi g‘umbagi:
a) harakatsiz, oziqlanmaydi;
b) kamharakat, chuvalchangsimon;
d) kamharakat, xitin qoplag‘ichi bo‘lmaydi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Lichinka, qurt, g‘umbak, chala o‘zgarish, to‘liq o‘zgarish, o‘zgarish
bilan rivojlanish, spermatozoidlar.
Quyidagi topishmoqlarda qaysi hayvonlar to‘g‘risida ma’lumot berilgan?
22. O‘zi qora, qanotli,
23. Uchganida g‘o‘ng‘illaydi,
Shoxlari bor, tirnoqli. Qo‘nganida go‘ng kovlaydi.