Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

VII.4. Sutemizuvchilarning kelib chiqishi va amaliy ahamiyati

Sutemizuvchilar ustki toshko`mir va perm davrlarida paydo bo`lgan darrandasimon (Theromorpha) sudralib yuruvchilar kenja sinfiga kiruvchi yirtqich tishli sudralib yuruvchilarlar (Theriodontia)dan kelib chiqqan. Yirtqich tishlilar qator primitiv belgilarga ega bo`lgan, chunonchi, umurtqalari amfitsel, bo`yin va bel umurtqalarining qovurg’alari harakatchan, bosh miyasi ancha kichik bo`lgan. Shu bilan birga, ularning tishlari chuqurchalarda (alveolalarda) joylashgan bo`lib, kurak, qoziq va oziq tishlarga ajralgan. Ba`zilarida ikkilamchi suyak tanglay bo`lgan, ensa bo`rtmasi esa ikki-uch bo`limli bo`lib, ularda pastki jag’ miya qutisi bilan ikki tomonlama qo`shilish hosil qilgan: bir tomondan, kvadrat suyaklar orqali, ikkinchi tomondan, tish va tangacha suyaklar orqali qo`shilgan. Shu munosabat bilan tish suyagi kattalashgan, yaxshi rivojlangan, kvadrat va pastki jag’ining qo`shilish suyaklari aksincha, kichiklashgan, ya`ni reduktsiyalangan. Darrandasimon sudralib yuruvchilar o`z ajdodlari hisoblangan kotilozavrlardan kam farq qilgan va ko`pgina amfibiyalarga xos belgilarini saqlab qolgan.

Perm va trias davrlari davomida darrandasimon sudralib yuruvchilar bir qancha o`simlikxo`r, yirtqich va hammaxo`rlar guruhlariga bo`lingan, bo`r davriga kelib ular qirilib ketgan. Lekin nisbatan mayda guruhlari saqlanib qolgan. Bularning sezuv organlari kuchli rivojlangan va turq-atvori murakkablashgan. Yirtqich tishli (Theriodontia) sudralib yuruvchilar guruhining taniqli vakillari sifatida V.P.Amalitskiy tomonidan Shimoliy Dvinaning Perm qatlamlaridan topilgan uzunligi 3 m keladigan, qoziq tishi kuchli taraqqiy etgan katta yirtqich inostrantseviya (Inostrancevia alexandriovi) bilan Janubiy Afrikaning trias qatlamidan topilgan uzunligi 2 m keladigan sinognatus (Cunognathus)ni ko`rsatish mumkin (235-rasm).
Sutemizuvchilarning yirtqich tishlilardan ajralishini trias davrining boshi va hatto perm davrining oxiri, ya`ni paleozoy erasining oxiri deb hisoblash mumkin. Sutemizuvchilar ajdodlariga ancha yaqin bo`lgan formalar yerda, yura davrining o`rtalarida paydo bo`lgan, deb faraz qilish mumkin. Bular uch bo`rtmalilar (Trituberculata) deb atalgan.