Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

235-rasm. Pastki uchlamchi davrda yashagan sudralib yuruvchilardan
sinognatusning tiklangani.

Qopchiqli va yo`ldoshli sutemizuvchilarning trias davrida yashagan darrandasimon sudralib yuruvchilar uch bo`rtmatishli yirtqich sinodontlar (Cynodontia)dan kelib chiqqanligi isbotlangan (236-rasm).

236-rasm. Sinodontlardan-Trinaxodon.
Shu davrda bularning ikkilamchi suyak tanglayi, guruhlarga bo`lingan tishlari, oyoqlarining sutemizuchilarga o`xshab joylashganligi va diafragmasining hosil bo`lgani diqqatga sazovordir. Eng qadimgi sutemizuvchilar – eritroteriylar kalamushdan kichikroq bo`lgan.
Trias davrining ustki qatlamlarida yashagan sutemizuvchilar ikki guruhga bo`lingan. Birinchi guruhiga birlamchi darrandalar (Rrototheria) kirgan. Hajmi kichkina, oziq tishlari uch bo`rtmali bo`lgani uchun uch bo`rtmatishlilar (Tpiconodontia) deb nom berilgan. Uch bo`rtmatishli sutemizuvchilardan bo`r davrida yo`qolib ketgan ko`p bo`rtmatishlilar (Multituberculata) kelib chiqqan va keyinchalik ko`p bo`rtmatishlilardan kloakalilar paydo bo`lgan (237-rasm).

237-rasm. Ko`p bo`rtmatishlining bosh skeleti va tishlari: 1-bosh skleti; 2-yuqorigi tishlari;
3-pastki tishlari; bosh skletining uzunligi 7,5 sm atrofida.

Uch bo’rtmatishlilar uchta asosiy guruhga (turkumga) bo’linadi. Ulardan ikkitasi, ya’ni uch bo’rtmatishlilar (Triconodontia) va simmetriya bo’rtmatishlilar (Symmetridontia) butunlay qirilib ketgan yon shoxchalar bo’lsa, uchinchi, ya’ni haqiqiy uch bo’rtmatishlilar (Pantotheria) qopchiqlilar (Marsupialia) bilan yo’ldoshlilarni (Placentalia) paydo qilgan.

Qopchiqlilar bo`r davrida paydo bo`lgan. Ularning eng qadimgi qoldiqlari Shimoliy Amerika va Yevropadan topilgan. Bu hududlarda ular uchlamchi davrda keng tarqalgan. Uchlamchi davrning oxirlariga kelib qopchiqlilar o`ziga nisbatan ancha yuqori taraqqiy etgan sutemizuvchilar tomonidan siqib chiqarilgan.
Hozir qopchiqlilar faqat Avstraliya, Yangi Gvineya, Tasmaniya, Janubiy Amerika va qisman Shimoliy Amerika hamda Sulaves orolida tarqalgan.
Mezozoy erasining oxiriga kelganda Yer yuzining katta-katta qismlari g’oyat kuchli tog’lar hosil qilish jarayoniga uchrab, iqlim sharoiti keskin yomonlashib qolganda, sutemizuvchilar issiqqonli bo`lishi, tirik bola tug’ishi va bosh miyasining yuksak taraqqiy etganligi tufayli reptiliyalarga qaraganda ancha yaxshi ahvolda bo`lgan. Natijada reptiliyalarning aksariyati qisman muhitning bevosita ta`sirida, qisman sutemizuchilar va qushlar bilan hayot uchun kurashda yengilib, qirilib ketgan va ularning o`rniga tabiatda sutemizuvchilardan yo`ldoshlilar hukmron bo`lib qolgan.
Yo`ldoshlilar ham uch bo`rtmatishlilardan bo`r darining boshida ajralib chiqqan (238-rasm).