Лекция текстлерин дүзиўши: тарийх илимлериниң кандидаты доц. А. Қудияров Пикир билдириўшилер

Хажимхан (1559-1602), Араб Мухаммед (1602-1623), Асфандиярхан (1623-1643) дәўирлери Хийўа ханлығында тахт ушын гүреслер қызгын түс алған ўақытлар көп болған. Буларда туркмен қәўимлериниң баслықлары да қатнасып, тахтқа өзлерин қоллатуғын шахзадаларды отыргызыўға ҳәрекет еткен. Абулғазыхан дәўиринде (1644-1663) туркменлер күшли қадағалаў астына алынып, жергилиқли халықтың абыройи көтериледи.
Кейинги хан Ануша (1663-1687) әкесиниң сиясатын даўам еттирип Бухараға қарсы хужим шөлкемлестирилип, Самарқандты ийелеўге муўапық болады, лейкин бухаралалылар хийўалыларды қаладан қуўып шығады.
Бухара ханы Собхунқулихан Хийуадағы оппозициялық күшлерге сүйенип отырып Анушаханның көзин ойып алып, Шахниязды тахтқа (1688-1702) отырғызыўға ериседи. Хийўада Шахнияздән кейин де тахт ушын гүреслер тоқтамаған.
Бухара ханы Абулфайизхан араллыларды Шерғазыға қарсы қозғап, тахтқа шахзада Темур Султанды отырғызыў шараларын көрди. Нәтийжеде Хийўада және урыслар күшейип, аўҳал аўырласты. Ҳәтте, Хийўаның абыройылы адамлары тахтқа қазақ султанларының бирин отырғызыўға ҳәм усылайынша қазақларды өз тәрепине тартыўға мәжбур болды. Ақыбетте қазақ султаны Эльбарс (1728-1740) тахтқа отырғызылады.
Өз нәўбетинде Иран шахы Надир Хийўаға қарсы урыс ашып, Эльбарсханды өлтиргеннен соң Иран хүқимдарлығын орнатты. 1741 жылы хийўалылар Киши жүз ханы Абдулхайир ханның улы Нуралы жәрдеминде қозғалан көтерип, ғәрезсизликти тикледи. Буннан хабардар болған Надиршах әскер жиберди, бирақ ханлықты бойсындыра алмады. Жергиликли халықтың жоқары қатлам ўәкиллери қазақ султанларынан хан тайынлаўды дәўам еттирип, олардан бири болған Қайыпты (1747-1757) хан деп жәрия етти.
1770 жылға келип, қонырат урыўы қәўимлеринен ҳүкимларлығы басланып, Мухаммед Амин Инақ (1770-1790) хәкимиятты қолға алады. Оның дәўиринде туркменлер ҳәм бухаралылардың хүжими қайтарылады.
Хийўа ханлығы Мухаммед Рахим (1806-1825) ўақтында араллылар менен қарақалпақлар бойсындырылады, туркменлердиң чаудар қәўими ханлық қурамына қиргизилди. Аллакулихан (1825-1842) ҳәм Мухаммед Амин (1845-1855) ўақтында Хийуа әсқерлери бир неше мәртебе Хорасанға қарсы хүжим етип, оны талан-тараж майданына айландырады.