L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

4.8 Maktab rejimiga qo`yiladigan gigienik talablar
Xalq ta’limi tizimi oldida o`quv—tarbiya ishlarining sifatini oshirish, o`qitishning yuqori ilmiy darajasini ta’minlash, mehnatga muhabbat, g`oyaviy va ma’naviy tarbiyani yaxshilash, estetik va jismoniy barkamollikka erishish kabi vazifalar turibdi.
Maktabning asosiy vazifasi—ta’lim-tarbiya va hunarga jalb etish ishlarini yo`lga qo`yishni ta’minlashdir.
Hozirgi vaqtda umumta’lim maktablarida hafta mobaynida o`quv soatlari quyidagicha belgilangan: 1-4 sinflarda 22 soat, 5-7 sinflarda 28 soat, 8-9 sinflarda 30 soat. Shunday qilib, respublikamizda barcha bolalar va o`smirlarning o`sishi va rivojlanishining muhim bosqichlarini o`z ichiga olgan uzoq davom etadigan asosiy faoliyat davri — bu uzish davridir. Shu sababli o`quv mashg`ulotlari, darslarni tog`ri tashkil etish sog`liqni saqlash va mustahkamlashning garovidir. Ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishga quyilgan gigiyenik talablar, dastavval bola organizmining turli yoshga xos bo`lgan morfofunksional jihatdan yetuklik darajasini, oliy nerv tizimi faoliyatining funksional imkoniyatini e’tiborga olishi lozim.
Bola organizmining turli—tuman va doimo o`zgarib turuvchi tashqi muhit omillari bilan bo`lgan munosabatini o`rganishi ham ahamiyatlidir. Tashqi muhit ta’siri faqat o`quv jihozlarining turini tanlash, ish joyini tug`ri tashkil etish va jixozlash, yorug`lik, mikroiqlim sharoitlariga bo`lgan talablarni aniq bajarish bilan gina chegaralanmaydi, binobarin, so`nggi vaziyatlarda mikroijtimoiy degan tushuncha ostida yotgan boshqa bir qator omillar ham e’tiborga loyiqdir.
O`qish faoliyatini gigienik baxolashda endogen (ichki) omillar hisoblangan ritmlar — bir kecha — kunduzga, yil va turli mavsumlarga oid ritmlarni, shuningdek, ekzogen (tashqi) ijtimoiy omillarga bog`liq bo`lgan mexnat va dam olishning bir haftalik ritmlarini bilish diqqatga sazovordir. Shuning uchun gigiyenik me’yorlarni belgilashda organizmning bir kunda bo`ladigan bioritmik faolligiga ijtimoiy omillarning ta’sirini hisobga olish zarur. Shunday qilib, ta’lim-tarbiya gigiyenasi oldida turgan vazifalarni hal etishda faqat gigiyenik tadqiqotlar va aqliy mehnatni o`rganish, xronobiologiya, psixologiya erishgan zamonaviy fiziologik yutuqlarning uyg`unligi asosida yondashish lozim. O`quv faoliyatining gigienasi oldida turgan aniq vazifalardan biri darslarga bo`lgan quyidagi talablarni bajarish: darsni to`g`ri tashkil qilish; — darslar va tanaffuslarning qancha davom etishini oqilona belgilash; — o`quv kuni va xafta davomidagi darslarning umumiy sonini me’yorlashtirish; — darslarni xafta va kun davomida oqilona taqsimlash; — ta’tillar vaqti va davomiyligiga rioya qilishdan iborat.
Bolaning 6— 7 yoshda maktabga borishi eng qiyin birinchi bosqich hisoblanadi. Bu bolaning majburiy sistematik o`qishga moslashish (adaptatsiya) davridir. Respublikamizda bolalar yetti yoshdan boshlab uzatiladi. 7 yoshli bolalar uchun ham o`qishning dastlabki davri mas’uliyatli hisoblanadi. 1—sinf o`quvchisi uchun 45 daqiqali dars haddan ziyod og`ir hisoblanadi. Dastlabki davrda 1—sinf o`quvchilari uchun kuniga 4 soat dars ham og`irlik qiladi. Shu sababli ular uchun o`qitish davrining dastlabki oylarida darslar sonini yangi talablarga muvofiq cheklash fiziologik jihatdan asoslangan. O`quvchilarning maktabga moslashish davrida bosqichma—bosqich tartibga rioya qilishlari o`rinlidir. Bu qoidalarga muvofiq I chorakda 30 daqiqali 3 ta dars, II chorakda 30 daqiqali 4 ta dars, o`quv yilining III —IV choraklarida esa 35 daqiqali 4 ta dars uzatilsa yetarli bo`ladi.
Kuzatishlar oquv mashg`ulotlarining bu tarzda uyushtirilishi 1—sinf o`quvchisida fiziologik ko`rsatkichlarning yuqori darajada bo`lishi bilan birga fanlarni yaxshi o`zlashtirishini ham ko`rsatdi.
O`quvchilarning ishlash qobiliyatini yuqori darajada uzoqroq paytgacha davom etishini ta’minlash va tarbiyaviy vazifalarni hal etishda darslarni tug`ri tashkil etish, o`quv faoliyatining asosiy turlarini aniqlash, ularning davomiyligi va bir—biri bilan tug`ri muvofiqlashuvi katta ahamiyat kasb etadi. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar diqqat—e’tibori faol holatda 15— 25 daqiqa davom etadi.
Bu kichik yoshdagi bolalar uchun o`quv mashg`ulotlari ham mexnat talab etmaydi. Katta psixofiziologik va ko`z ko’rizishi bilan kechadigan harakatsiz holatni uzoq vaqt saqlab turishni talab etadi. Birinchi va ikkinchi sinflarda uzluksiz o`qish davomiyligi 8—10 minutni tashkil etadi, uchinchi sinfga kelib 15 daqiqagacha uzayadi. Mustaqil ishni darsning eng qiyin qismi sifatida dars boshi va o`rtasida o`tkazish hamda so`zlab berish, suxbatlashish bilan navbatma—navbat olib borish lozim.
Yozuv ishlarini bajarish darsning tez charchatadigan xususiyatlaridir. Shu sababli, dam olmasdan 3— 5 daqiqa yozib borish eng ma’qul yo`l hisoblanadi. Bunda bolalarning qaddi —qomati bukilishi ham mumkin, shu sababli bunga katta e’tibor berish kerak.
O`rta va yuqori sinflarda dars soatlari yangi fanlar hisobiga ortib boradi. Bu xolda o`qish jarayonining noto`g`ri tashkil etilishi oson bartaraf etsa bo`ladigan charchashga emas, balki qattiq charchashga olib kelishi mumkin. Qattiq charchash fiziologik holat emas, u patologik holatga o`tish bo`sag`asi bo`lib hisoblanadi. Qattiq charchash ishlash hamda dam olish ritmining bukilishi tufayli ham yuzaga kelishi mumkin. Uni bartaraf etish uchun gigienik, ba’zan esa davolash chora—tadbirlari qo`llanadi. Gigiyenik tadqiqotlar charchashni kamaytirishda kun va xafta mobaynida darslarni to`g`ri tartibda tuzishning ahamiyati katta ekanligini ko`rsatdi.
Gigiyenistlarning kuzatishlari ko`pchilik o`quvchilarning ish qobiliyati dastlabki darslar mobaynida ortib borishi, uchinchi yoki to`rtinchi darsdan boshlab esa pasayishini (charchash hisobiga) ko`rsatdi. Shu sababli qiyin darslarni (masalan, astronomiya, matematika, fizika) oxirgi soatlarga qo`yish maqsadga muvofiq emas.
O`quv kunining oxirida mexnat, jismoniy tarbiya kabi darslarni o`tkazish maqsadga muvofiq. Ba’zida shunday "oson" darslar ikkita "qiyin" bo`lgan darslar haftasida ham qo`yilishi mumkin.
Dars jadvalini to`g`ri tuzishga turli yo`llar, dast-avval fanlarni to`g`ri taqsimlash orqali erishiladi. Bitta fanni ketma —ket ikki soat o`tmaslik zarur, hamda bir-biriga o`xshash turdagi darslarni ketma—ket o`tish ham (masalan, fizika, matematika, mexnat) maqsadga muvofiq emas. Chunki bir xil darsni uzoq vaqt davomida bajarish qattiq charchashga olib keladi.
Mexnat va jismoniy tarbiya darslari bor kuni o`quvchilarda oliy nerv f aoliyati ko`rsatkichlarining yuqori darajada bo`lishi aniqlangan. Bu xildagi darslarning 3— yoki 4— soatlarda o`tkaqilishi ish qobiliyatining oshishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi.
Odatda o`quvchi bolalarda maktabga kelgunlariga qadar birmuncha charchoqlik paydo bo`ladi. Darslar esa organizm fiziologik funksiyalarining yanada pasayishiga olib keladi. Shu boisdan birinchi va bitiruvchi sinflar faqat birinchi smenada o`qishlari kerak. Boshqa sinflarda darslar vaqti — vaqti bilan birinchi va ikkinchi smenada o`tkaqilishi mumkin. Bu xolda bir sinf o`quvchilarining bir necha yil ketma-ket ikkinchi smenada o`qishlariga aslo yo`l qo`ymaslik kerak. Butun o`qish kuni mobaynida ish qobiliyatini yuqori darajada bo`lishiga erishish uchun tanaffuslarni to`g`ri belgilash katta ahamiyatga ega. O`zbekiston iqlimi sharoitida barcha o`quvchilar uchun tanaffuslar ochiq havoda o`tkaqilishi zarur, bunda organizm dam oladi, qon aylanish yaxshilanadi, miya po`stlog`i hujayralarining funksiyalari tiklanadi.
Bir faoliyatni boshqa turdagisi bilan almashtirish ham yaxshi dam olish mezoni bo`lib xizmat qiladi. Aqliy mehnatdan so`ng o`tkazilgan harakatli o`yin va yengil mashg`ulotlar bolaning ish qobiliyatini tiklaydi. Har qanday ob— havo sharoitida ham tanaffuslarni, ayniqsa, katta tanaffuslarni ochiq havoda o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Bu birinchidan, oquvchilarning ochiq zavoda bo`lish vaqtlarini uzaytirsa, ikkinchidan, ularning hatti—harakatlariga bo`lgan tabiiy fiziologik ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi. Ammo tanaffus vaqtida bolalarning o`yinga juda berilib ketishiga yo`l bermaslik kerak, chunki dars vaqtida ularning diqqat — e’tiborini o`qituvchi o`ziga jalb etishi qiyin bo`lib qoladi.
Uy vazifalarining bajarilishi uchun, eng avvalo, o`quvchilar uchun uyda alohida dars tayyorlaydigan joyning bo`lishi, u xonaning saranjom va tinch, havo ventilyatsiyasi yaxshi bo`lishi muhimligi uqtiriladi. Uyda dars qilish davomiyligi 1—2 sinf bolalari uchun 30— 45 minut bo`lsa, katta sinf bolalarida 3 soat atrofida bo`ladi.
O`quv yili mobaynida to’planib kelayotgan charchashni kamaytirish va ish qobiliyatining yuqori bo`lishiga erishish uchun uquv yili davomida o`quvchilar vaqti —vaqti bilan ta’tillarga chiqadilar.
Maktab o`quvchilarining ta’til kunlarini kuzgi — 5 kun, qishki — 12 k u n bahorgi — 8 kun hisobida belgilash maqsadga muvofiqdir. Respublikamizda ba’zi fanlarni (matematika, fizika, biologiya, kimyo va boshqalar) chuqur o`zlashtirishga moslashtirilgan sinflar va maxsus maktablar mavjud. Bunday fanlarga 1-2 barobar ko`p vaqt ajratiladi. Maxsus matematika va tilga ixtisoslashgan maktablar o`quvchilarining kun tartibida tungi uyqu davomiyligini 30 daqiqaga uzaytirish va 1,5 soat mobaynida ochiq havoda sport mashg`ulotlarini tashkil etish nazarda tutiladi.
Xulosa qilib aytganda, umumta’lim va maxsus maktablarda o`qish jarayoni va kun tartibini oqilona tashkil etish, uy vazifalari hajmini me’yorlashtirish, ochiq havoda jismoniy tarbiya va sport o`yinlarini o`tkazish zarurdir. Bularning hammasi bola salomatligiga ijobiy ta’sir etadi.