L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Simpatik nerv tizimi. Simpatik nerv tizimi orqa miya kulrang moddasining yon shoxlarida joylashgan simpatik yadro simpatik nerv tizimining markaziy qismi hisoblanadi. Bu yadro birinchi ko’krak segmentidan boshlanib, bel segmentlarigacha tushadi va avtonom nerv tizimining torako-lyumbal bo’limini tashkil qiladi. Simpatik tolalar bu markazdan tegishli orqa miya segmentlarining oldingi ildizlari orqali orqa miya neyronlarining o`simtalari bilan birga chiqadi. Simpatik yadro ancha kichik multipolyar hujayralardan tuzilgan, bu neyronlarning dendritlari orqa miyaning o’zida tarqaladi. Ingichka, aksari mielinli aksonlari orqa miyadan chiqib, umurtqa oldi (paravertebral) va umurtqadan oldingi (prevertebral) tugunlarda tugaydi. Bu aksonlardan qo’zgalishning o’tish tezligi 20 m/s oshmaydi. Simpatik neyronlarning orqa miyadan chiqib, tugunda tugaydigan aksonlari preganglionar tolalar, deyiladi.
Simpatik nerv tizimining periferiya qismini simpatik tugunlar va ularga aloqador afferent va efferent tolalar tashkil qiladi. Umurtqa oldi tugunlar bosh chanog’i asosidan, to dumg’azagacha tushgan umurtqaning ikki yonida yotuvchi chegara stvollarini hosil qiladi. Chegara stvol tarkibidagi tugunlar bir-biriga komissuralar yordamida, orqa miya nervlari bilan oq va kulrang tarmoqlari yordamida bog’langan. O’z tarmoq orqali preganglionar tola tugunga kirib, ef­fektor neyron bilan tutashishi mumkin. Unda effektor neyronning aksoni (postganglionar tola) kulrang tarmoq orqali orqa miyaga qaytadi va oldingi ildiz tarkibida uzilmasdan ishchi a`zogacha yetadi. Tugunlarda preganglionar to­lalar bilan tutashgan neyronlar aksonlarining talay qismi kichik tutamlarga yig’ilib, ko’krak qafasi, qorin bo’shligi va chanoq a`zolarini nervlaydi.
Preganglionar simpatik tolalarning bir qismi umurtqa oldi tugunlarda uzilmasdan prevertebral (umurtqadan oldingi) tugunlarga yetadi va bu yerda effektor neyronlar bilan tutashadi. Umurtqadan oldingi tugunlar umurtqadan ancha narida, nervlanadigan a`zoga ancha yaqin joylashgan. Shuning uchun ularga yetib kelgan preganglionar tola ham, ulardan qisman postganglionar tola ham ancha uzun bo`ladi.
Umurtqadan oldingi katta tugunlardan yulduzsimon, quyoshsimon, ichak tutg`ichining yuqori va pastki tugunlarini ko’rsatish mumkin. Bu tugunlardagi neyronlar qorin bo’shligi a`zolarining simpatik nervlanishini ta`minlaydi. Deyarli barcha a`zo va to’qimalar simpatik nervlanishiga ega. Birinchi galda bu qon tomirlar, kovak a`zolarning, terining silliq muskullari, teri va hazm bezlari, o’pka, jigar v to’qimasi hujayralari, skelet muskullari va markaziy nerv tizimining o’zi. Simpatik nerv tizimi sezgir yo’llarga ham ega. Sezuvchi neyronlarning somalari umurtqadan oldingi tugunlarda joylashgan. Ularning uzun o`simtalaridan biri periferiyaga yo’l oladi, ikkinchisi orqa miyaga o`tadi. Boshqa bir neyron­larning uzun o’sig`i ishchi a`zoga borib, yetsa, kaltalari tugunning o`zida tarqalib, oraliq neyronlar orqali effektor neyronlar bilan bog’lanadi va shu yerning o’zida mahalliy reflektor yoy hosil qiladi.