|
Kapital hisobvarag‛i
. Asosiy vositalar harakatiga zanjirli qimmatli
qog‛ozlar, ko‛chmas mulk, intellektual mulk, shuningdek kredit resurslari harakati
kiradi. Aktivlarni sotish va kredit olish bilan bog‛liq kapital oqimlari (9) kredit
bo‛yicha hisobga olinadi. Aktivlarni sotib olish va kreditlar berish bilan bog‛liq
kapitalning chiqib ketishi (10) debetda qayd etiladi.
Kapital oqimi balansi - bu kapitalning kirib kelishi va chiqishi o‛rtasidagi farq:
CF = I – S .
Tashqi bozorning muvozanati to‛lov balansida joriy hisob balansi
(NX=X - N)
va kapital hisobvarag‛i balansining (CF = I - S) tengligi sifatida aks etadi. Bu
shuni anglatadiki, agar mamlakat eksporti importdan oshsa (NX>0), eksport
daromadi qo‛shimcha mablag‛larni tejashga imkon beradi, natijada ichki
investitsiyalardan oshib ketadi (CF<0). Bunday holda, mamlakat tovarlarni eksport
qiluvchisi bo‛lib, bir vaqtning o‛zida jahon bozorida kapital (kreditor) importatori
vazifasini bajaradi. Aksincha, agar mamlakatning ichki sarmoyasi ichki
jamg‛armadan (CF>0) oshsa, jahon bozorida pul qarz oladigan bo‛lsa, mamlakat
undan import qilinadigan tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun foydalanadi
(NX<0).
Kapital oqimlari tovarlar va xizmatlar harakatini moliyalashtirganligi sababli,
kapital to‛planishini moliyalashtirish uchun mablag‛larning xalqaro oqimlari va
tovarlar va xizmatlarning xalqaro aylanishiga xizmat ko‛rsatish bilan bog‛liq
xalqaro pul oqimlari:
- qarama-qarshi yo‛naltirilgan ikkita jarayonni aks ettiradi, shuning uchun
to‛lov balansida ular har xil belgilar bilan hisobga olinadi;
247
- CF = -NX makroiqtisodiy identifikatsiyasining bajarilishini ta’minlab, bir-
birini ideal darajada muvozanatlaydi.
Bunday holda, rasmiy to‛lovlar balansi nolga teng bo‛ladi.
Agar dastlabki ikkita bo‛lim bir-birini muvozanatlashtirmasa va to‛lov balansi
nolga tenglashtirilmasa, to‛lov balansini to‛g‛rilash rasmiy zaxiradagi o‛zgarishlar
(shu jumladan oltin, valyuta, xalqaro to‛lov vositalari, mamlakatning XVFdagi
kredit ulushi va boshqalarni) bilan amalga oshiriladi. To‛lov balansida kamomad
yuzaga kelganda, u rasmiy zaxiralarni qisqartirish hisobiga moliyalashtiriladi.
Bunday holda, muomalada bo‛lgan chet el valyutasi miqdori oshadi, shuning
uchun operatsiya eksportga o‛xshaydi va kredit bo‛yicha hisobga olinadi. To‛lov
balansining profitsiti bilan "ortiqcha" mablag‛lar zaxiraga joylashtiriladi. Shu bilan
birga, muomaladagi chet el valyutasi miqdori kamayadi, operatsiya importga
o‛xshash hisoblanadi va debet sifatida qayd etiladi.
To‛lov balansida barcha iqtisodiy bitimlar ikkita katta guruhga bo‛linadi: joriy
operatsiyalar va kapital harakati bilan bog‛liq operatsiyalar (12.1.2-jadval).
Joriy operatsiyalar hisobida mahsulotlar va xizmatlar eksporti “plyus”, import
esa “minus” ishoralari bilan belgilanadi. Ya’ni, joriy operatsiyalar hisobida ichki
mahsulotlar eksporti kredit, aksincha mamlakatga mahsulotlar olib kelish - import
esa debet sifatida ko‛rsatiladi. Chunki, mahsulotlar eksporti xorijiy valyuta ishlab
topib, mamlakat valyuta zaxirasini boyitsa, import esa mamlakatdan valyuta chiqib
ketishiga olib keladi. Bu esa o‛z navbatida mamlakat valyuta zaxirasini
kamaytiradi.
Joriy operatsiyalarning asosiy moddasi tovarlar eksporti va importi
hisoblanadi, ularning farqi tashqi savdo balansining qoldig‛i deb yuritiladi.
Misolimizda bu balans salbiydir, ya’ni, mamlakat tovarlarni chetga olib chiqishdan
ko‛ra ko‛proq olib keladi (-75).
Joriy operatsiyalarning keyingi moddasi – bu, xizmatlar (transport, sug‛urta,
sayyohlik xizmatlari va boshqalar) eksporti va importidir. Misolimizda tovarlar
bilan bo‛lgan operatsiyalardagi kabi xizmatlar bilan bo‛lgan operatsiyalarda ham
mamlakat xorijiy xizmatlarni ko‛proq oladi ya’ni, masalan, mamlakatda
248
yashovchilar xorijga chetdan mamlakatga keladigan sayyohlarga nisbatan ko‛proq
boradilar, shuningdek, mamlakatdagi tadbirkorlarga xorijiy transport va sug‛urta
xizmatlarini ko‛rsatish hajmi xorijiy tadbirkorlarga mamlakatda trasport va
sug‛urta kompaniyalari ko‛rsatadigan xizmatlar hajmiga qaraganda yuqoriroq va
h.k. Bu operatsiyalar bo‛yicha ham balans salbiy qoldiqqa ega (-12).
Do'stlaringiz bilan baham: |
