L. A. Djalilova

Fransuz gimnastika tiziini. Fransivada hukumat tomonidan mamlakatda gimnastika joriy qilish ishlari polkovnik Fransisko Amorosga (1770-1848) yuklatilgan edi. Fransisko Amoros 1817-yilda harbiy gimnastika maktabini tashkil qilgan. L'ning «Jismoniy, gimnastika va axloqiy tarbiyaga doir qo‘llanma» (1830) kitobi barcha maktablarga joriy etilgan.
«Sokol» gimnastika tizimi. Chexiyada XIX asming 60-yillarida «SokoI» gimnastika harakati vujudga keigan. «Sokol» gininastika- sining muallifi, mashqlarning asosiy texnikasi va usullarini ishlab chiqqan mutaxassis, estetika professori Miroslav Tirsh (1832-1884) bo'lgan.
1871-yilda chexiyada 130 ta «Sokol» jamiyati mavjud bo'lgan. Jamiyatda chex jismoniy tarbiyasining milliy tizimi tarkib topib. ayrim jihatlari nemis gimnastikasiga o'xshagan.
Tizimda mashqlarning gavdaga ta'siri emas, balki bajariladigan harakatlarga ko'proq e'tibor berilgan. Keyinchalik gimnastika mashqlarining odam sogMigiga va uning irodasiga boMgan ta’sirini e'tirof etib. kitoblar yozishgan. Lekin ularda o'qitish usullari o'z ifodasini topmagan.
«Sokol» gimnastikasi nemis gimnastikasiga nisbatan ancha bo> va uslubiy jihatdan ancha mukammal boMgan. 0‘qituvchilar ba'zi mashqlami o'n martalab takrorlash o'rniga murakkab mashqlar maj- muini bajartirish yoMlariga oMganlar. Chexlar saf mashqlari va kiyimlarga juda katta e'tibor berishgan. Gavda hamda ovoqlaming nozik, aniq va tashqi ko'rinishi go'zal harakatlarigina amalda qoMla- nilgan. Gimnastikada har xil buvumlardan: tavoqlar. sharflar. qadimiy qurol turlari navzalar, qalqonlar va h.k.dan foydalanishgan. Tumik. bruss. konda bajariladigan mashqlar, shuningdek, erkin mashqlar musiqa jo'rligida bajarilib, turli buyumlar yordamida ijro etiladigan mashqlar, piramidalar, akrobatika mashqlari sinchiklab ishlab chiqilgan.
«SokoI» gimnaslikasida mashqlar quyidagi to‘rt guruhga ajratilgan: asboblarsiz bajariladigan mashqlar — erkin ntashqlar va h.k.; asboblarda bajariladigan mashqlar- buyumlar bilan va asboblar
² Joha Home. Oany Whannci. l'ndcrstitnzling ihe Olympics. Taytor-Fnoicis Group. London- NewYork. 2012.-70 p.


44




ustida bajariladigan mashqlar; guruh bo'lib bajariladigan mashqlar - piramidaiar. o‘yinlar; harbiy mashqlar - qilichbozlik. kurash, mushtla- shish mashqlari.
Yangi davrda G‘arbiy Yevropa niamlakatlarida milliy gimnas- tika tizimining pedagogik, uslubiy va tashkiliy asoslari yuzaga kelgan.
Sport o‘yinlari tizimi. Sport o‘yinlari tizimi gimnastika tizimi qatorida jahondagi juda ko^!p mamlakatlarda tashkil topgan. Ulaming tashkiliy va uslubiy shakllari o'ziga xos tamoyillarda tarkib topdi. Uning asosida musobaqalar uchun mo‘ljallangan va yaxshi natijalarga erishishni ko‘zda tutgan mashqlar ifodalangan edi. Tizim turli mamlakat xalqlarining turmush /sharoitida uchraydigan xilma-xil mashqlar va o'yinlarni o‘zida mujassamlagan. Shimoliy mamla- katlarda chang‘ida va konkida uchish musobaqalari o‘tkazilgan. Shahar va qishloqlarning aholisi orasida otda yurish, qilichbozlik, golf o‘yini, kriket, kamon va to‘pponchadan o‘q otish, turli xil ovlar keng rivojlangan.
Ko‘pgina davlatlarda o‘quv yurtlari - universitetlar, maktablar, kollejlar tashkil qilinib, ularda akademik sport va sport o‘yinlarini rivojlantirishga e’tibor qaratilgan.
Buyuk Britaniyada sport o‘yinlari tizimi. XVII asr o‘rtalarida Buyuk Britani\^rada iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanish yuzaga kelib, u yirik kapitalistik mamlakatga aylangan. Shu tariqa Buyuk Britaniyada boshqa mamlakatlarga nisbatan avvalroq sport o'yinlari tizimi shakllangan edi.
Buyuk Britaniva boshqa mamlakatlarni bosib olish, mustamla- kachilik yo‘li bilan o‘z boyligini oshirish va davlatni mustahkam- lashga erishgan. Bunda ulkan dengiz floti va harakatchan ekspeditsiya boMimlari muhim rol o'ynagan edi. Ular koliejlar, universitetlar va harbiy o‘quv yurtlari bitiruvchilaridan shakllangan .
Buyuk Britaniyada sport o‘yinlari tizimining asoschisi Regbi shahridagi kollej direktori pedagog Tomas Arnold (1795-1842) bo'lgan. U o‘z faoliyatida o‘quvchilaming harakatchanligi va faolligini rivojlantiruvchi, qiyin sharoitlarga tezda mo‘ljal olish, qo'rqmaslikni tarbiyalovchi sport turlariga katta e’tibor bergan. Sport o‘yinlari tizimiga yengil atletika, boks, eshkak eshish, suzish, regbi, futbol, kriket kabi sport turlari kiritilgan. Uning taMimoti va tizimi mamlakat va chet ellardagi o'quv yurtlarida keng qoMlanildi.


45




AQSHda sport va sport o‘yinlari tizimi. Sport o'yinlari tizimi AQSHda keng rivojlangan. XIX asming 20-30-yillarida mamlakatning turli o‘quv yurtlari. universitetlarida jismoniy tarbiya darslari kiritilgan. 1850-1870-yilIarida ba'zi sport klublari tashkil etilib, musobaqalar o‘tkaziIgan.
AQSHning milliy aholisi - hindular orasida turli xil o“yin!ar davom etgan. Ular qilichbozlik, kamondan o'q otish, nayza uloqtirish, uzoq masofalarga yugurish. sakrash, kurash va boshqa mashqlar bilan doimiy shug'ullanganlar. Yevropadan. ayniqsa. Angliyadan o‘tgan sport o‘yinlari tizimi AQSHga keng tarqalgan.
1864-yilda Buyuk Britaniyada oddiy xalqdan ajralib turish maqsadida sport ishqibozlarining nizomini ishlab chiqilgan. Bunda oddiy mehnatkashlarning musobaqalarda qatnashishi mumkin emasligi ko‘rsatilgan.

18. 
    asr oxirlarida inqiloblaming kuchayishi sahabli, yoshlar sport musobaqalarida cheklangan holda qatnashish imkoniyatiga ega boMganlar. Bir qator yirik mamlakatlarda gimnastika, sport o'yinlarining ko'pgina turlari shakllangan va rivoj topgan.
    

19. 
    asr oxiri va XX asr boshida sport-gimnastika harakati rivojlanishida harbiv sohalaming takomillashuvi va harbiy xizmal muddallarining qisqarishi muhim rol o'ynagan. Ko‘pgina mamlakatlarda harbiy xizmat muddati 4-6 yilga kamaylirilgan edi. Bu esa xizmatchilami uzluksiz tayyorlab turish va chaqiriqqacha bo‘lgan yoshlarning jismoniv tayyorgarligini oshirishni taqozo etgan. Shu sababdan, hukumat harbiy doiradagilaming talablariga asosan maktablar. universitetlar va sport jamiyatlarida jismoniy tarbivani kuchav tirishga qaror qiigan edi. Eski jismoniy tarbiya tizimlari o'miga yangi va takomillashgan tizimlar ishlab chiqilgan. Maktablar. universitetlarning o‘quv dasturlariga sport va o'yinlar kiritildi. Fransiya, Angliya. AQSH, Shveysariya, Belgiya va boshqa mamlakatlarda ommaviy maktablar qatorida «Yangi maktab»lar yuzaga kelgan. Bu maktablar intemat xususiyatiga ega bo'lib, katta mablag'lar hisobiga faoliyat ko‘rsatgan. O'qitish uchun maxsus mutaxassislar taklif etilgan. Maktab maydoni va atroilarida sport musobaqalari va o'yinlar tashk.il qilingan.
    

19. 
    asr oxiri va XX asr boshlarida Angliyada yoshlami tarbiyalashda skaut bo'limlariga katta e'tibor berilgan. Bu bo‘lim yoshlar tashkiloti hisoblangan. Skaut otrvadiarining asoschisi ingliz
    

46




harbiy generali Robert Baden-Pauel (1857-1941) boMgan. Skaut va boshqa tashkilotlarda harbiy-jismoniy tayyorgarlik, sport o'yinlariga o'rgatgan.
AQSHda 1870-yilda yoshlarning xristian tashkilotlarida sport bilan shug‘ullantirish ishlari amalga oshirilgan. Bunda shved va nemis gimnastika tizimi mazmuni va usullaridan foydalanilgan. 0‘rgatishda diniy xodimlar ruh. aql va tana majmuidagi tushunchalar asosida sport o‘yinlarini qoilagan edi. AQSH xristian yoshlar ittifoqining g‘oyalari, ish shakllari va usullari Yevropa mamlakatlariga ham keng tarqaigan.
XIX asming ikkinchi yarmida Ishchi sportining vujudga kelishi va rivojlanishi kuzatiladi. Jistpioniy tarbiya harakatining yanada kengroq yoyilishida ishchilar sport klublarining tashkil qilinishi va rivojlanishi alohida o‘rinda turadi. 1813-yilda Germaniya birinchi Ishchilar sport uvushmasi tashkil etilgan. Birinchi marotaba 1850- yilda Germaniyada sport tashkilotlari tuzila boshlagan. Bu davrda inqiloblaming ko‘payishi va kuchayishi natijasida demokratiyaning amalga oshishiga imkon yaratilgan edi. Bu esa havaskorlik sporti, gimnastika va luristik tashkilotlaming vujudga kelishiga sabab bo'Igan.
Rekreatsion harakatni davlat miqyosida tashkil etuvchilardan biri amerikalik shifokor Lvuter Gulik (1866-1918) hisoblanadi. Bu harakatning mohiyatini ilmiy asoslab berish unga tegishlidir. XIX asr o‘rtalaridayoq AQSHda «0‘vinlar uchun maydonlar kerab> degan harakat mavjud edi. IJning «Sof havo» dasturi asosida bolalar uchun yozgi dam olish oromgohi tashkil qilingan. Boston shahrida 1868- yilda birinchi marotaba 0‘yinlar uchun maydonlar qurilgan. 1861- yilda Vashington atrofida yozgi dam olish oromgohi qurilgan. Shu davrlarda ilk bor rekreatsion klublar vujudga kelgan edi.
1855-yilda sog'liqni tiklash va jismoniy tarbiya Amerika Assotsiatsiyasi ta'sis etilib, u o‘yin maydonlari va sog'lomlashtirish oromgohlarini qurishda yordam berdi. Shunga o‘xshash muassasalar boshqa davlatlarda ham tashkil qilindi. Ular Germaniyada «YoshIar va kattalaming o‘yiniga ko‘maklashish Markaziy komissiyasi», Daniyada «0‘qituvchilar o‘yiniga ko‘maklashish milliy komissiyasi» Urugvayda - park va sport milliy kengashi, Polshada - yoshlaming o'yini va hordiq chiqarish komissiyasi, o‘yinlar va sayTlar bo‘yicha Shveysariya jamiyati bo‘!gan.


47