Hujjatchilik tarixi va uning takomillashuvi

Hujjatchilik tarixi va uning takomillashuvi. Sharq hujjatchiligi. O’zbekiston Respublikasida hujjatlar takomillashuvi 81a-20 guruhi ZULFIQAXXOROV BEHZOD

Dars shiori:

“Bugun hayotimda bo’ladigan ko’p kunlarning biridir va hayotimda bo’ladigan kunlarim, aynan, bugungi harakatlarim bilan bog’liqdir”

(E.Xeminguey)

O’zbek tilining izohli lug’atida “Hujjat” so’ziga quyidagicha izoh beriladi:

“Hujjat” arabcha so’z bo’lib “qayd qilish”, “tasdiqlash” degan ma’noni bildiradi

Hujjat-ish yurtishning asosi. O’zbek hujjatchiligini shakllantirishdagi eng muhim va dolzarb masalalardan biri hujjatlarning tili va uslubi masalasidir.

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” asarida yorliq va noma ma’nosi o’rnida “bildargulik” so’zi ishlatilgan. Hozirgi kunda faol qo’llanishga o’tgan “bildirishnoma”, “bildirish” shu so’zdan olingan.

Turkiy xalqlarda ham hujjat tuuzish qadimdan mavjud bo’lgan. X asr va undan oldingi davrlarga oid turlihujjat namunalari bizgacha yetib kelgan. Hatto M.Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit turk “ asarida “Bushug” so’zi uchraydi. U elchiga qaytib ketish uchun beriladigan ijozat qog’ozi, shunungdek. Elchilarga beriladigan sovg’a ma’nolarini bildiradi.

X-XIX asrlarda farmon, yorliqnoma, bitim, arznoma, qarznoma, vasiqa, vaqfnoma, tilxat kabilar keng tarqalgan.

Namangan viloyati Kosonsoy shahri yaqinidagi Mog’il qal’asidan VII-VIII asrga oid 80 ta hujjat topilgan. Ular milliy so’g’d yozuvida bo’lib, toldan kesilgan tayoqcha, teri va xitoy qog’ozlariga bitilgan.

So’g’d podsholigi davriga tegishli 800 ga yaqin hujjatlarni qamrab olgan “Vasiqalar to’plami” 1588-1591-yillarda Samarqanddagi tarixiy voqelikni, ijtimoiy-iqtisodiy turmush tarzini yaqqol aks ettiradi.

Hujjatlar mazmuniga ko’ra ikki turli bo’ladi:

1.Sodda hujjatlar (muayyan bir masalani o’z ichiga oladi).
2.Murakkab hujjatlar (ikki yoki undan ortiq masalani o’zichiga oladi).

Ish yuritish hujjatlari qo’llanish doirasi, maqsad va vazifalariga ko’ra to’rt guruhga bo’linadi:

Tashkiliy hujjatlar
Farmoyish hujjatlari
Ma’lumot-axborot hujjatlari
Xizmat yozishmalar

Hujjatlar mazmun bayonining shakliga ko’ra uch turli bo’ladi:

Xususiy hujjatlar
Namunaviy hujjatlar
Qolipli hujjatlar