Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

АНАКСАГОР ФАЛСАФАСИ
Анаксагор (эр.авв. 500-497 оралиғи - 428) Кичик Осиёдаги Клазомен шаҳридан чиққан. Етуклик йиллари Афинада ўтган. Бу даврда афинадаги сиёсий тузум қулдорлик демократиясига ўтиш билан характерланади. Анаксагорнинг дунёқарашидаги янги хусусият бу оламни “ақл” фаолияти натижасидан иборат деб билишда унинг илмий қизиқишлари доираси кенг, хусусан у математика билан жиддий шуғулланган. Юлдузлар, Қуёш, Ойни Худо томонидан яратилмаган деган фикри учун суд қилинади, Афинадан чиқариб юборилади. Лампсан шаҳрига ўтиб, у ерда мактаб очади, лекин кўп ўтмай вафот этади. Айтишларига қараганда Анаксагор Периклнинг яқин одамларидан бири бўлганлиги учун ҳам таъқиб қилинган. Диоген фикрича, Анаксагорга айб Фукидид томонидан қўйилган, уни форсийларга ҳамдард бўлганлигида айблашган. Аристотел ўзининг “Никомах этикаси” китобида “Анаксагор, Фалес ва уларга ўхшашларни амалиётчилар эмас, донишмандлар деб аташган” дейди. Бошқа бир китоби – “Эндем этикаси”да Аристотель ёзади: Ҳикоя қилишларича, қийин аҳволга тушиб қолган бир одам туғилмасликдан кўра туғилишни яхши деб ҳисоблаши керакми, деб сўраганда, у осмонни ва бутун космоснинг тузилишини идрок этиш учун, деб жавоб берган”⁴⁰.
Анаксагор фалсафаси
Платондан биз ёш Перикл Анаксагорнинг ўқувчиси бўлганлигини билиб олдик; кейинчалик ушбу маълумот файласуфга кўплаб кўнгилсизликлар келтирди, чунки Афинада ўттиз йил ҳаёти давомида, эрамиздан аввалги 450 йилда у Периклнинг сиёсий рақиблари томонидан судга берилди. Диоген уни худоларга бўлган ҳурматсизликда (Ситионннинг сўзларига кўра) ва ножўя ҳолатда метеорология билан шуғулланишда (Сатирнинг сўзларига кўра) айблаган. Биринчи айбловга келадиган бўлсак, Платоннинг сўзларига кўра у Анаксагорнинг Қуёш қип-қизил чўғ бўлиб турган тош, Ой эса ердан ҳосил бўлган деган таърифига асосланган бўлган. Ушбу айбловлар шубҳасиз, Анаксагор орқали Периклга зарба бериш учун тўқиб чиқарилган айбловлар эди. (Периклнинг яна бир ўқитувчиси Дамон ҳам қувғин остига олинган). Анаксагор судланди, бироқ сал кейинроқ уни қамоқдан чиқариб юборишди, бунга сабаб эҳтимол Периклнинг ўзининг буйруғига кўра бўлган бўлиши мумкин, шундан сўнг у Ионияга кўчиб кетди ва бу ерда у Милет колониясининг Лампсак шаҳрида жойлашди. Эҳтимол айнан шу ерда у мактаб ташкил қилди. Лампсак шаҳари аҳолиси унинг хотирасига бағишлаб бозор яқинидаги майдонга ҳайкал ўрнатдилар (Қал ва ҳақиқат меҳроби). Анаксагорнинг ўзи томонидан васият қилинган ҳолда унинг ўлган куни кўп йиллар давомида мактаб ўқувчилари учун байрам сифатида нишонланган.
Анаксагор ўз фалсафасини бизнинг давримизга қадар унинг биринчи қисмини ташкил этувчи айрим парчаларигина етиб келган китобида баён қилган. Ушбу парчалар Симплицийнинг китобида баён қилинган (эрамиздан аввалги VI аср) ва биз унга у биз учун Анаксагорнинг фикрларини сақлаб қолганлиги учун миннатдор бўлишимиз лозим. Анаксагор худди Эмпедокл каби Пармениднинг Борлиқ ҳеч қаердан пайдо бўлмайди, ва ҳеч қаерга йўқолмайди, чунки у ўзгармасдир деган фикрини маъқуллаган. “Эллинлар пайдо бўлиш ва йўқолишни нотўғри тушунадилар, чунки ҳеч нима пайдо бўлмайди ва ҳеч нима йўқолмайди, фақатгина мавжуд нарсаларнинг (яъни дунёда доимий равишда мавжуд бўлувчи) аралашуви ва ажралиши содир бўлади”. Шундай қилиб, ҳар икки мутафаккир ҳам материяни йўқ қилиб бўлмаслигига ишонганлар, ва уларнинг ҳар иккиси ҳам ушбу фикрни Коинотнинг асоси ўзаро аралашиб кетиши турли нарсаларнинг вужудга келишига, ажралиши эса уларнинг йўқолиб кетишига сабаб бўлувчи ажралмас моддий қисмларидан иборат эканлигини таъкидлаган ҳолда ўзгаришларнинг кўриниб турган далиллари билан бирлаштиришга ҳаракат қилганлар. Бироқ Анаксагор Эмпедоклнинг дастлабки зарралар тўрт унсур – ер, сув, ҳаво ва оловга ммос келади, деган фикрига қўшгилмаган.
Анаксагор сифатига кўра умумий билан ўхшаш бўлган қисмлар (зарралар) – бу ҳеч нимадан чиқиб келмайдиган дастлабки модда, деб таълим берган. Аристотель бу каби қисмлари сифатига кўра ундан фарқ қилмайдиган умумийликларни ўхшамайдиганларга қарши бўлган ўхшашликлар деб атайди. Улар ўртасидаги фарқни оддий мисол ёрдамида ифодалаб берилса, англаш қийин эмас. Агар биз олтиннинг бир бўлагини икки қисмга бўлсак, уларнинг ҳар икки қисми ҳам олтин бўлиб қолаверади (яъни қисмлар ҳам сифат жиҳатидан бир бутун билан бир хил ҳолда сақланиб қолди), шу сабабли бу каби яхлитликни ўхшаш деб айтиш мумкин. Бироқ, агар биз итни ёки қандайдир тирик организмни иккига бўладиган бўлсак, биз ҳеч қачон иккита бир хил кучукка эга бўла олмаймиз. Шу сабабли бу ерда ҳосил бўлган яхлитлик ўхшаш бўлмайди. Анаксагор ғоясининг умумий маъноси тушунарли, ва замонавий илмий тажрибалар ҳақидаги маълумотларни жалб қилган ҳолда бу масалани чувалаштиришнинг ҳожати йўқ. Айрим нарсалар сифатига кўра ўхшаш қисмларга эга, ва бу каби нарсалар дастлабки ва бошқа бирор нарсадан келиб чиқмаган ҳисобланади. (“Синф” ва “тур” тушунчасига келсак, қисмларнинг берилган бирикмаларининг ҳеч бирини дастлабки ва келиб чиқмаган деб ҳисоблаш мумкин эмас). “Қандай қилиб сочлар соч бўлмаган нарсадан, тана эса тана бўлмаган нарсадан яралиши мумкин?” – деб сўрайди Анаксагор. Бироқ бундан ўхшаш бўлган нарса айнан шу нарса, деган фикр келиб чиқмайди.
Шундай қилиб, Аристотель(Арасту)нинг таъкилашича, Анаксагор Эмпедоклнинг тўрт элементи – ер, ҳақо, олов ва сувни ҳақиқатан ҳам дастлабки элементлар, деб ҳисобламаган; аксинча, улар кўплаб сифатга оид қисмларнинг моҳияти ҳисобланади. Дастлаб бошданоқ ҳар қандай кўринишдаги барча қисмлар – Анаксагор ажралмас қисмлар бўлмайди, деб ҳисоблаган, аралашиб кетган. “Барча нарсалар миқдорига кўра чексиз бўлгани каби, ўзининг кичиклигига кўра ҳам ўзаро боғлиқ, чунки кичик нарсалар ҳам чексиз бўлиши мумкин. Барча нарсалар ўзаро боғланиб кетганлиги сабабли уларнинг ҳеч бирини ўта кичик бўлганлиги сабабли ажратиш имкони мавжуд бўлмаган”.
Биз кўрадиган нарсалар дастлабки қисм(зарра)лар бирлашиши натижасида юзага келади; якуний объектда муайян турга мансуб бўлган зарралар усутн бўлади. Шундай қилиб, дастлабки аралашмада олтин зарралари сочилиб кетган ва бошқа турдаги зарралар билан аралашиб кетган; бироқ олтин зарралари бирлашиб устунликка эга бўлган ҳолатда эса (бошқа зарраларнинг ҳам мавжудлигига қарамасдан), биз олтин деб номлаган металл ҳосил бўлган. Биз нима учун “бошқа зарраларнинг ҳам мавжудлигига қарамасдан” деб айтяпмиз? Чунки муайян объектларда (Анаксагорнинг фикрига кўра) барча турдаги зарралар мавжуд, бироқ улар шундай бирикадики, бунда зарраларнинг бир тури устунликка эришади ва бутун объект устун зарралар кўринишига келади.
Анаксагор “барча нарсада барча нарсанинг бир қисми мавжуд” деган фикрни илгари сурган, эҳтимол у ўзгаришларни бошқачасига қанақа изоҳлаш мумкин эканлигини билмаганлиги сабабли шундай қилгандир. Масалан, агар ўт моддий (тана) шаклга кирса, демак ўтда тана зарралари мавжуд бўлган (акс ҳолда “тана (моддият) моддий бўлмаган нарсадан қайндай қилиб ҳосил бўлиши мумкин”)?, бироқ ўтда ўт зарралари устун бўлади. Шундай қилиб, ўт асосан ўт зарраларидан ташкил топган, бироқ у бошқа зарраларни ҳам қамраб олади, чунки “ҳар бир нарсада барча нарсаларнинг зарралари мавжуд” ва “бир дунёда мавжуд бўлган нарсалар бир-биридан ажратилиши ёки узиб қўйилиши мумкин эмас, совуқни иссиқдан, иссиқни совуқдан”. Шу усул билан Анаксагор Парамениданинг мавжудлик назариясини бир вақтнинг ўзида ўзгаришларнинг ҳаққоний таърифини ҳиссиётларни алдаш сифатида эмас, балки воқелик сифатида тан олган ҳолда ва ушбу изоҳни элеатларнинг мавжудлик назарияси билан келиштириш мақсадида ажратган ҳолда қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилган. Нисбатан кечроқ Аристотель Параменид томонидан ўзгаришлар масаласида кўтарилган саволларга имконият ва воқелик ўртасидаги фарқларни аниқлаган ҳолда жавоб беришга ҳаракат қилади.
Бернатнинг фикрига кўра Анаксагор эпикурияликлар тахмин қилганидек “нон ва сувда қон, тана ва суяклардаги каби майда зарралар мавжуд”, деб ҳисобламаган. Анаксагорнинг фикрига кўра айнан қарама-қаршиликлар, яъни иссиқ ва совуқ, қуруқлик ва намлик сабабли барча нарсалар ўз исига барча нарсанинг бир қисмини қамраб олади. Биз юқорида Анаксагорнинг “битта дунёда мавжуд бўлган нарсалар, яъни иссиқ совуқдан, совуқ иссиқдан ажратилиши ёки пичоқ ёрдамида бир-биридан кесиб олиниши мумкин эмас”, деган фикрини келтириб ўтган эдик. Бундан ташқари, Анаксагорнинг фикрига кўра дастлабки деб ҳисобланиши мумкин бўлган ажралмас зарралар мавжуд эмас, чунки ҳар бир зарра нисбатан кичикроқ заррага ажратилиши ва бу чексиз давом этиши мумкин. Бироқ зарраларнинг ажралмаслигидан келиб чиққан ҳолда, ушбу файласуфнинг фикрига кўра, зарраларнинг сифат кўрсаткичига кўра ажратилиши мумкин бўлмаган дастлабки турлари мавжуд эмас, деган фикр келиб чиқмаслиги зарур. Ва қуйидаги ўта ўринли бўлган саволни берган ҳам Анаксагор эмасми: “Қандай қилиб соч, соч бўлмаган нарсадан келиб чиқиши мумкин?”. Бизнинг барча нарсалар аралашмаси ҳақида эга бўлган билимларимизга қўшимча равишда биз – “намлик ва қуруқлик, иссиқ ва совуқ, нур ва зулмат, ва ундаги тупроқнинг кўп миқдори ҳақида, уруғларнинг саноқсиз кўплиги ҳақида, ҳамда бир-бирига умуман ўхшаш бўлмаган уруғларнинг саноқсиз кўплигини билиб олдик. Чунки ҳеч бир нарса бошқасига умуман ўхшамайди. Агар шундай бўлса, у ҳлода биз барча нарсалар ягона битта нарсани ташкил этишини қабул қилишимиз зарур”. Анаксагор бу билан “қарама-қаршиликлар алоҳида ўрин эгаллайди”, демоқчи бўлмаганлиги шубҳасиз. Бернетнинг бу ҳақдаги ижобий фикрларини билагн ҳолда биз барибир матнда келтирилган таърифдан фойдаланишни маъқул кўрдик.
Бугунги кунга қадар ҳам Анаксагорнинг фалсафаси Эмпедокл таърифининг ва Парменид тизими мослашувининг бир кўриниши бўлган холос ва ҳеч қандай қийматга эга бўлмаган. Бироқ биз қандай куч дастлабки массадан жамики нарсаларни яратгани ҳақидаги масалани ўрганишга ўтганимизда биз Анаксагорнинг фалсафага қўшган ҳиссасини кўришимиз мумкин. Эмпедоклнинг фикрича Коинотнинг ҳаракати икки нафар жисмоний куч – Севги ва Кураш таъсири остида вужудга келади. Анаксагор эса бунинг ўрнига Нус, ёки Ақл тушунчасини киритади. “Анаксагорнинг пайдо бўлиши билан кучсиз бўлса-да бир нур порлай бошлади, чунки у асосий принципни тушунди”.
“Ақл, - дея таъкидлайдиАнаксагор, - ҳаётдаги барча, катта ва кичик нарсалар устидан ҳам ҳукмронликка эга. Ва Ақл ҳаракат (айланиш)нинг устидан ҳам ҳукмрон бўлган, ва дунё дастлаб бошданоқ аланишни бошлаган... Ва Ақл пайдо бўлиши мумкин бўлган, аввал мавжуд бўлган, бугунги кундаги мавжуд ва келажакда мавжуд бўладиган нарсаларнинг тартибини белгилаб берди, ва ўзаро бир-биридан ажратилган юлдузлар ва қуёш, ой, ҳаво ва эфир иштирок этувчи ушбу айланиш демакдир. Ва айнан шу айланишнинг ўзиёқ ажралиш(бўлиниш)ни келтириб чиқарди, ва зичлик сийракликдан, иссиқ совуқдан, ёруғ зулматдан ва қуруқ хўлдан ажратилган. Ва кўплаб нарсаларнинг кўплаб қисмлари мавжуд. Бироқ фақат Ақлдан ташқари ҳеч бир нарса бошқа нарсалардан тўлиқ ажратилмаган. Ва Ақлнинг барча кўринишлари ўхшаш, олийлари ҳам қуйилари ҳам; бироқ ҳеч бир нарса бошқа бир нарсага ўхшамайди, бироқ ҳар бир алоҳида ажратилган нарса мавжуд ва у ўзидаги мавжуд энг кўп бўлган зарраларнинг намоён бўлиши билан белгиланади”.
Нус “чексиз ва ўз-ўзини бошқаради ва ҳеч нима билан аралаштирилмаган, у бир ўзи ва ўзи билан ўзи”. У ҳолда Анаксагор Ақлни қандай белгилайди? У Ақлни “барча нарсаларнинг энг софи ва нозиги, барча нарсалар ҳақидаги билмларга эга бўлгани ва улкан ҳукмронликка эга бўлгани”, деб атайди. У шунингдек унинг ҳақида “атрофдаги омма орасидаги барча нарсаларга кириб бора олувчи” сифатида гапиради. Шундай қилиб файласуф Ақл ҳақида “барча нарсаларнинг энг нозиги бўлган” ҳамда кенгликни эгаллаб турадиган моддий предмет сифатида гапиради. Унинг шу фикрлари асосида Бернет Анаксагор ҳеч қачон Ақлнинг моддий моҳияти концепциясидан ташқари(юқори)га чиқмаганлиги ҳақида гапиради. У Нус бошқа жамики моддий нарсалардан тоза, деб ҳисоблаган, бироқ унинг номоддий ёки тансиз нарса бўлиши мумкинлиги унинг ҳаттоки хаёлига ҳам келмаган. Целлер ҳам бу ҳақда ўйлаб кўрмаган, Стейс эса “фалсафа ўзининг бутун тарихи давомида ўз табиатига кўра ҳис этиб бўлмайдиган нарсани ҳис этиб бўладиган ғояларни ифодалаш учун мавжуд бўлган тил ёрдамида қайдай ифодалш мумкинлиги муаммосини ҳал этишга интилганлиги”ни алоҳида таъкидлайди.
Агар биз Ақлни “соф” десак, ёки бир киши иккинчисидан ақллироқ десак, бу бизни материалистлар деб аташ мумкин дегани эмас. Анаксагор Ақл кенгликда ўз ўрнига эга деб айтгани, у Ақлни ҳаттоки у Онг ва Моддият ўртасидаги аниқ чегара тушунчаси сифатида назарда тутган бўлса-да Ақлни моддий деб ҳисоблаган, дея таъкидлаш ноўрин. Ақлнинг бошқаларга тарқалмаслиги нисбатан кечки қарашлар сирасига киради. Эҳтимол, бунга энг қониқарли изоҳ Анаксагор маънавиятга бўлган ўз қарашларида моддият ва маънавият ўртасидаги радикал фарқларни аниқ тасаввур қила олмаганлигидир. Бироқ бундан у догматик материалист бўлган, деагн фикр келиб чиқмайди. Аксинча, гарчи у ушбу принцип ва у юзага келтирувчи ва ҳаракатлантирувчи материя ўртасидаги моҳиятга оид фарқни тўлиқ тушуниб етмаган бўлса-да, у биринчи бўлиб маънавий ва интеллектуал қарашларни киритади.
Нус жамики тирик мавжудотларда, инсонларда, ҳайвон ва ўсимликларда мавжуд ва барча ерда юбир хил кўринишга эга. Демак, ушбу объектлар ўртасидаги фарқлар уларнинг руҳларидаги эмас, балки таналардаги Ақлнинг тўлиқ намоён бўлишига тўсқинлик қилувчи фарқлар туфайли вужудга келади. Нусни яратувчи материя деб ҳисоблаш керак эмас. Материя абадий, ва Ақлнинг вазифаси шундан иборатки, у ўзаро аралашиб кетган зарралар аралашмасида айланма ҳаракатлар ёки ўрамани ҳаракатга келтиради, сўнгра ўраманинг катталашиши даражасига қараб унинг йўналишини белгилаб беради, бунинг натижасида эса кейинги ҳаракат вужудга келади. Шу сабабли ўзининг “Метафизика”сида Анаксагорни “ундан аввал ўтган сафсатабозлар оломони орасида ягона соғлом фикр юритувчи инсон” сифатида таърифлаган Аристотель шунингдек “Анаксагор Ақлни дунё қандай пайдо бўлганлигини ифодаловчи механизм сифатида қўллаган; ва у у ёки бу ҳодима нима сабабдан мавжуд бўлишини изоҳлашга қийналганда ўзининг Нусини юзага чиқарган”, деб таъкидлайди. Бироқ бошқа ҳолатларда у дастлабки сабаб сифатида Ақлни эмас, балки бошқа бирор нарсани илгари суради. Айнан шу сабабли биз ўзи учун Анаксагорни кашф этгандан сўнг ўзининг умуман янгича ёндашувини топган Сократнинг ҳафсаласи пир бўлганлигини тушунишимиз мумкин: “Мен ўқишда давом этган жараёнимда ушбу одам ўзининг Нусини қай тариқа қўллашини билмаслигини тушуниб етганимда менинг энг улкан умидларим ҳам пучга чиқди. У мавжуд тартиб Ақл таъсирида эмас, балки ҳар хил нарсаларнинг – ҳаво, эфир, сув ва кўплаб бошқа тасодифий нарсалар таъсири остида вужудга келган, дея таъкидлайди”.
Ва барибир, гарчи Анаксагор ўзи томонидан Кашф қилинган Нусни тўлақонли равишда қўллай олмаган бўлса-да, унинг улкан хизмати шундаки, у грек фалсафасини келажакда ўта гўзал самаралар берувчи ўта муҳим принцип (қарашлар) билан бойитди. ⁴¹