1-мавзу. Франкфурт мактабининг “танқидий” назарияси Маъруза режаси

1-мавзу. Франкфурт мактабининг “танқидий” назарияси
Маъруза режаси:
1.М.Хоркхаймер ва унинг “жамиятнинг танқидий назарияси”.
2.Т.Адорно ва социология методологияси.
3.Г.Маркузенинг шахс тўғрисидаги концепцияси.
4.Ю.Хабермаснинг коммуникатив ҳаракат назарияси.
1.Ғарбий фалсафа мактабларининг марказидан бир неча10 йиллик давомида фалсафага ўзининг сезиларли даражада таъсирини ўтказаётган мактабларидан бири бу– Франкфурт мактабидир. Бир неча иқтидорли сиёсатчиларга бўлган муносабати радикалтанқидий файласуфлар, социологар, иктисодчи, тарихчилар, адабиётшунослар. 1923 йилда Франкфурт Университети қошида ижтимоий кузатишлар институти
тўпландилар. Франкфурт мактаби 1931 йилдан, яъни Макс Хоркхаймер(1895-1973) бошқара бошлагандан бери фаол шаклланиб борди. Теодор Адорно (1903-1959) ғоялари шаклланишда мутлақо иштирок этди ва айнан у Франкфуртнинг юзи бўлиб.
Иккинчи жаҳон урушигача ва ундан кейин институт билан ҳамкорликда ишлаган таниқли
файласуфлар каторига В.Беньямин, Г.Маркузе, Э.Фромм, П.Лазарсфельд, Ф.Поллок ва
бошқалар киришган. Франкфурт мактабининг кечроқ таьсири бизнинг давримиз
файласуфлари Ю.Хабермас ва К.О.Апелларда ўз ифодасини топади. Шуни айтиш жоизки,
«Франкфурт мактаби» атамасига танқидчилар 1950 йилдан сўнг ишлатишни бошлаган.
Хоркхаймер ва Адорно эса ушбу атамага жуда кам мурожат қилишган. Шундай булсада,
адабиётларда бу атама муҳрланиб қолган ва у ҳозирда кенг қўлланилади. «Танқидий
назария» ва «Франкфурт мактаби» номлари бизнинг асримизда муҳим ижтимоий-фалсафий йўналишни белгилаб беради. Унинг асосчилари ишларида(Хоркхаймер,
Адорно, БенЖамин, Маркузе) бутун бир давр тақдири ёритилиб берилади. Ушбуфайласуфлар расмий фан чегарасидан чиқишга журьат топа олдилар. Бунинг сабаби, сиёсий таъсир ҳамдир, яьни ушбу пайтда ҳокимиятга«миллий социалистлар» келишади. Шунинг учун ҳам бу файласуф ва назариячилар кўчишга мажбур бўладилар. Асосий эммиграция жойлари бу Женева, Лондон, Париж, Нью-Йорк ва ниҳоят Лос-Анжелос
бўлган. Бу даврда фашизм оқимига чўкиб бораётган Европа Ғарб фалсафаси янги йўналишлар ўйлаб топди. Чуқур шубҳага қарамасдан Франкфуртчилар идеал гуманистик жамиятига ўз садоқатларини сақлаб қолишди. Улар бизни онг ва ҳаракат анализини ўтказишни, яъни аниқ жамият феноменларига асосланган анализдир. Иккинчи жаҳон урушидан кейин ижтимоий кузатувлар интситути намоёндалари бирин-кетин юртларига қайта бошладилар ва1950 йилдан бошлаб ушбу институт Франкфуртда яна фаолият юрита бошлади. Франкфурт мактабининг илк даврларида унинг йирик ва кўзга кўринарли вакиллари бу Хоркхаймер ва Т.Адорнодир.
М.Хоркхаймер (1895-1973). 1895 йил Штутгардда фабрикачи оиласида дунёга келади. 1919 йилда отасини касбини давом эттириш иштиёқи сўнгандан сўнг у ўз йўлини танлади. У Мюнхен университети талабаси бўлди. Ундан сўнг эса ўз ўқишини Фрейбург ва Франкфурт университетларида давом эттирди. Унинг мутаххасисилиги гештал психология бўлган, қисман кўриш онги муаммолари бўлган. 1922 йили кандидатлик диссертациясини ҳимоя қилган. Шу билан бир қаторда Хоркхаймер Гуссерль ва ёш Хайдеггер фалсафаси билан ҳам шуғулланган. 1925 йил у докторлик диссертациясини ҳимоя қилган. 1926 йилда эса у Франкфурт университетининг приват доценти бўлди.
20-йилларда Хоркхаймер марксизмнинг жуда катта таъсири асосида
формасини тиклаган. Европада жуда кенгликда тарқалган. Бу ишлар Георг Лукач,
Антонио Грамши, марксизм таъсирида «Франкфурт теоритикларини инкор қилиши
мумкин бўлмаган бироқ бунда, мулоқотлар бу ерда қийинроқ ва буни табиатан тушуниш
осон эмас». Хоркхаймернинг догматика буйруқни рад этиб марксизм абсолюти йўлида ҳақиқатни кўрсатади. Ф.Энгельс догматик қарашларига табиий қарши чиқади(Лукач билан бирга).
1930 йидда Франкфурт университети Хоркхаймер учун ижтимоий-фалсафа кафедрасини тузди. 1931 йилда (1965 йилгача) у юқорида айтиб ўтилган кузатувлар институти директори бўлган. Ундан ташқари «Ижтимоий кузатувлар» журналини чоп эта бошлаган. Хокхаймер фалсафанинг биринчи Маркс фикрлари билан чуқурроқ зич жойлаштирди ва чуқурлиги юқори даражада кўриб чиқилди. Жамоадаги иқтисодий структурани аниқ тадқиқотлар бир-бирини бошлайди. Натижада ва умумий жамоа теория критикаси тугайди. Хоркхаймер Т.Адорно ва бошқа философлар бу назарияни Германияда яратилган эмас, 30-40-йилларда Америкада яратилган, деган. Ечилган фазаларни ишлаб чиқаришни 1942 йилда Т.Адорно билан биргаликда ёзди. «Диалектика яратилиши» (1947 йилда чоп этилди). Бунда шу ишлар ҳақида ва кейинги ишлар ҳақида гапириб ўтган.
Хоркхаймернинг танқидий назария яратилишидаги ҳиссаси унинг кенг фалсафий, ижтимоий-фалсафий социлогик эрудицияси билан тушунтирилади. Марксизмдан ташқари Хоркхаймер танқидий назарияси жамиятда ҳар хил фалсафий-психологик, социлогик концепциялар – Кант танқидий фалсафаси, Гегель таълимоти, Шопенгауэр таълимоти, Гешталь психологиялари таъсири сезиларлидир.
1943-1949-йилларда Хоркхаймер Америка яҳудийлар Қўмитаси илмий бўлими бошлиғи бўлган. У антисемитезим тадқиқотларига бағишланган ва кўплаб лойиҳаларни бошқарган. 1949 йил Германияга қайтгач, Хоркхаймер Франкфурт университетида профессор бўлиб тайинланади. 1959 йили Германия ижтимоий тадқиқотлар институти қайта шаклланди.1959 йили Хоркхаймер профессорлик лавозимидан кетиб институт директори бўлиб қолаверди. 1973 йилда Ньюрнбергда вафот этади. Хоркхаймер асарларидан (“Маърифат диалектикаси”дан ташқари) қуйидагиларни санаб ўтиш жоиздир. "Буржуазия фалсафаси чашмаси" (1930йил), "Инструментал идрок танқидига лекция ва кенг қамровдаги нашри" (1944 йил), "Идрокнинг сўниши" китоблари чиққан. "1949-1965 йилларда қайднома (Хоркхаймер тўплами 6-том). Жамият танқидий назарияси асосий ғоялар тизимини ташкил қилишдан олдин "Маърифат диалектикаси" асарида ёзилганидек, ушбу китобнинг 2-муаллифи булмиш Теодор Адорнонинг маънавий ривожланишидаги асосий кўринишларини кўриб чиқишимиз лозим.
2. Теодор Визенгрунд Адорно (1903-1969) Майндаги Франкфуртда вино сотувчи оиласида туғилган. 1922-1923 йилларда Франкфурт университетида фалсафа, социология, психология, мусиқа назарияларини ўрганади. Гуссерлга бағишланган семинарлардан бирида Адорно Хоркхаймер ва Полак билан танишади. 1924 йили Адорно Гуссерль феноменологиясидаги моддий ва нотематик трансенденция" мавзуси бўйича номзодлик диссертациясини ёқлайди. Мусиқий истеъдодга эга Адорно1925 йилда Венада композитор Шонберг қўлида таҳсил олади. 1930 йили эса Павел Теллик қўлида диссертациясини ҳимоя қилади. 1928 йили Адорно Е.Блох билан танишади. Унинг асарлари Адорнога каттиқ таъсир қилади. Ушбу даврда Адорнога Вальтер Биньямин ижоди ҳам сезиларли таъсир ўтказади. 1933 йил 30 январда Гитлер ҳокимият тепасига келган куни Адорно "Кьеркегор эстетик конструкцияси" иши нашр этилди. 1934 йили у Оксфордга кўчиб кетади. Бу вақтга келиб Адорно кейинчалик ўзининг"Аниқлаш назарияси метатанқиди" китобида ёзиб ўтган феноменологик идеализмдан ажрайди. 1938 йилдан бошлаб унинг иммиграциявий ҳаёти АҚШда давом этади. Адорно 1928 йилдан бери ёпиқ бўлган ижтимоий тадқиқот институтида ишлай бошлайди. Америкада Теодор Везенгрунд ўзининг муаллифлик исми– Адорнони қабул қилади. 1941 йили у Каллифорнияга кўчиб ўтади. У ерда Хоркхаймер билан биргаликда"Маърифат диалектикаси" устида ишлай бошлайди.
1949 йилда Адорно Германияга қайтади. 1953 йилдан бошлаб файласуф Адорно ижтимоий тадқиқот интитутида ҳамкор директор, 1958 йилдан бошлаб директор ва бир вақтнинг ўзида 1956 йилдан бошлаб Франкфурт институтида фалсафа ва социология профессори бўлиб ишлайди. 1966 йили унинг "Салбий диалектика" асари нашр этилди.1969 йили Т.Адорно Швейцарияда вафот этади. Адорнонинг 20 томли асарлар тўплами1973 йилдан бошлаб чиқа бошлайди, қолаверса Адорнонинг "Мусиқанинг янги назарияси"(1949 йил) асарини эслаб ўтиш ҳам жоиздир.
3. Герберт Маркузе 1898 йилда Германиянинг Берлин шахрида туғилган. Унинг хам ота онаси яхудийлардан бўлган. Лекин улар харбий хизматчи оиласи бўлган. Герберт Маркузе Фалсафа фанини севиб ўқиган, ва оқибатда Фрайбург университети томонидан докторлик унвонини ёқлаган. У АҚШда давлат хизматида ишлаган(1950 йилгача), ундан сўнг эса Колумбия университети, Брандейс университети ва Сан Диегодаги Калифорния университетида ишлайди. Герберт Маркузе ёшлигида урушга қарши харакатлари билан 1960-1970-йилларда танилган эди. 1979 йилда Герберт Маркузе вафот этади.
4. ХХ аср 70-йилларининг охирига келиб социологияда кризис даври тугайди, бунисоциологик билимнинг энг янги, энг маъқул парадигмасини қидиришга интилиш,рақобатдаги парадигмаларни интеграциялаш, мумтоз босқич меросининг«ренессанси»ғоясини тарғиб қилишнинг сусайишида кўриш мумкин. ХХ асрнинг охирги ўн йилликларида социологиянинг ривожланишида социал жараёнлар хусусиятининг социологиянинг шаклланиши ва илк ривожланиш босқичлари билан таққослаганда анча ўзгарганлигини англаш кўзга ташланди. Бу ерда қуйидаги тенденцияларни кузатиш мумкин: постиндустриал иқтисодиётни, консвюмеризм, яъни ҳам фирмалар, ҳам инидвидларнинг иқтисодий фаолиятининг асосига айланган истеъмол даражасини ўстириш стратегиясиин шакллантириш, постидеологик сиёсатни ривожлантириш, турли илмий йўналишлар, турли миллий анъаналарга хос ғоялар, усулларни уйғунлаштириш, яъни фанда эклектизм шаклида оммалашган постмодернизмнинг шаклланиши. Шунинг учун бу даврда яратилган тадқиқот ишларини постмодернис социология деб номлаш мумкин. Илгари бир-бирини инкор этувчи тадқиқот ёндошувларини интеграциялашга
интилишни 1980-йиллардаги қуйидаги йирик назарий ишланмаларда кўриш мумкин:Ю.Хабермаснинг коммуникатив ҳаракат назарияси, Э.Гидденснинг структурацияназарияси, П.Бурдьенинг конструктивистик структурализми. Кўплаб социологлартомонидан тан олинган бу олимларнинг тадқиқот ёндошувлари интегратив парадигмалар номини олди. Коммуникатив ҳаракат назарияси– бу шундай тадқиқот ёндошувики, унга кўра жамиятни, бир томондан тизим сифатида, бошқа томондан – ҳаётий дунё сифатида тасаввур қилиш лозим. Бу ёндошувнинг асосчиси немис социологи Ю.Хабермас(1929 й.) ўзининг «Коммуникатив ҳаракат назарияси» (1981) асарида эътиборни объектив структуралар ва субъектив маъноларга қаратувчи макросоциологик парадигмала (структуравий функционализм, тарихий материализм) ва микросоциологик парадигмаларнинг (феноменологик социология, символик интеракционизм) нисбий ҳаққонийлигини кўрсатишга ҳаракат қилган. Бу парадигмаларнинг чегараланганлиги,
Хабермаснинг фикрига кўра, шунда кўринадики, улар ижтимоий ҳаётнинг иккита ажралмас жиҳатлари ўртасидаги алоқани«узади». Хабермас социал ҳаракатнинг иккита турини ажратади: 1) объектларни манипуляция қилишга қаратилган мақсадли-рационал ҳаракат, бу ерда жисмлар ҳам, тирик жонзотлар, жумладан, инсонлар ҳам объект сифатида олиб қаралиши мумкин;
2) ўзаро ҳаракат қилувчи инсонларни ўзаро тушунишига ва консенсусига эришишга йўналтирилган коммуникатив ҳаракат. Мақсадли-рационал ҳаракат жамиятни тизим, яъни индивидларнинг фаровонлиги ва хавфсизлигини таъминлашнинг энг самарали усулларини белгилаб берувчи расмий меъёрлар комплекси сифатида қайта ишлаб чиқади. Иқтисодиёт – индивидлар ҳаракатини пул ёрдамида координация қилувчи фаолият соҳаси сифатида, сиёсат – ҳаракатни ҳокимият ёрдамида координация қилувчи соҳа сифатида тизимни ташкил этувч
қисмлардир. Инсонлар келишиб ҳаракат қиладилар, ёки бир инсон бошқаларнинг ҳаракатига ҳақ тўлайди, ёки айримлари бошқаларининг ҳукмига бўйсунади.
Коммуникатив ҳаракат жамиятни ҳаётий дунё, яъни индивидлар томонидан воқеаҳодисалар ва бир-бирининг ҳаракатига мазмун-моҳият касб этиш усулларини белгилаб берувчи рамзий структуралар комплекси сифатида қайта ишлаб чиқади. Ҳаётий дунёни ташкил этувчи элементлар сифатида маданият, жамоа, шахс ижтимоийлашувини олиш мумкин. Бу индивидлар ҳаракатини нутқ коммуникацияси воситаси сифатидаги тил ёрдамида координация қилинадиган соҳалардир. Инсонлар келишиб ҳаракат қиладилар, агар айримлари у ёки бу ҳаракатнинг зарурлиги ва фойдалилигини исботлашга ҳаракат

қилса, бошқалари бу аргументларни ишонарли деб қабул қилади.

Тизим ва ҳаётий дунё бир-бири билан узвий боғлиқ ва бир-бирига .тобеТизим
коммуникатив ҳаракатнинг «моддий асос»ини таъминлайди. Буни қуйидагилар орқали
бажаради: билимларни тўплаш ва узатишни ташкил этиш жараёнлари ва техник
таъминотини; иқтисодий фаровонликни; ҳуқуқий тартиботни ва жамоанинг ҳарбий
хавфсизлигини, индивидлар куч-қуввати ва соғлигини қўллаб-қувватлашда мақсадли-
рационал ҳаракат неъматлари ва натижаларидан самарали фойдаланиш. Ҳаётий дунё эса
мақсадли-рационал ҳаракатнинг мотивациясини таъминлайди. Буни инсонлар маданий,
ижтимоий ва индивидуал жиҳатдан маъқул мақсадларни танлашда ҳамда мақсад ва
воситаларни мувофиқлаштиришда йўналадиган объектлар ва ҳодисаларга маъно-мазмун
бериш орқали бажаради. Лекин замонавий дунёда, Хабермаснинг фикрига кўра, тизим ва
ҳаётий дунё ўртасидаги мувозанат бузилган ва тизим ҳаётий дунёни мустамлакага олган.
Мустамлака рамзий структураларни яратувчи ҳаётий фаолият соҳаларини
бюрократлаштириш ва коммерциализациялаш шаклида намоён бўлмоқда. Ҳаётий дунёни
мустамлакага олиш замонавий дунёда кўплаб социал муаммоларнинг асосий сабабчиси бўлиб хизмат қилмоқда. Бундай шароитда тадқиқотнинг асосий мақсадини шундай тафаккур ва фаолият мотивацияси шаклини ривожлантириш ташкил этиши лозимки, у ҳаётий дунёни қўллаб-қувватлаш ва тизим экспансиясини жиловлаб туришга ғоявий асос ва амалий восита бўлиб хизмат қила олиши керак.
Хабермас бундай тафаккур ва фаолият мотивацияси шаклини ифодалаш учун
коммуникатив рационаллик тушунчасини киритди, уни тизимнинг инструментал
рационаллигига қарама-қарши қўйди. Коммуникатив ҳаракат назариясида тизим
томонидан ҳаётий дунёни мустамлакага олиш концепцияси ва коммуникатив рационаллик концепцияси ёрдамида объективистик парадигмалар(структуравий функционализм ва феноменологик социология) активистик парадигмалар (тарихий материализм ва танқидий назария) билан интеграциялашади.
Коммуникатив ҳаракат назарияси инсонлар ҳаётий фаолиятини ташкил этишнинг бир-бири билан узвий алоқадор ва бир-бирини тўлдирувчи икки турини тасвирлайди ва тушунтиради: ўзаро ҳаракатнинг расмий эгаси бўлмаган намуналари– «тизим» ва кундалик шахслараро коммуникациялар – «ҳаётий дунё». Лекин бу назария индивидуал ҳаракатларни (ҳам мақсадли-рационал, ҳам коммуникатив) социал структуралар (ҳам тизим, ҳам ҳаётий дунё) белгилаб берадими ёки ҳаракатлар структурани келтириб чиқарадими, деган саволга жавоб бермайди.
Бу ерда келтирилган маълумотлар танқидий назария деб номланади. Бу бобни бундай номланишига сабаб, бу назария танқидий нуқтаи назардан жамоатчиликни ва қадриятларни бахолашни амалга оширади ва уни ривожлантир(масаладин, тенгхуқуқлилик, индивидуаллик ва жамоавийлик). Танқидий назария тушунчаси1923 йилда Франкфурт, Германияда очилган мустақил Социал Тадқиқот Институти(СТИ) асосчиси, Франкфурт мактаби етакчиси Асан номи билан боғлиқ. Бу қаторга яна Теодор Адорно, Макс Хоркхаймер ва Герберт Маркузеларни хам киритиш мумкин. Бу дан ташқари социология фанининг профессори Юрген Хабермасни хам юқоридагилар сафига қўшсак бўлади. Марксизм “бошқарув принципи” мактаби хисобланиб, Хоркхаймер бу мактабга 1930 йилда директор бўлди. 1933 йилда эса Адолф Гитлерни хукумат қаршисига
келиши, Тахрирдаги сиёсий тўнтаришлар, Каирни Муборакнинг авторитар тузумига
ўтиши, Фукусимадаги йирик атом аварияси, Япониядаги цунами оқибатидаги ер
қимирлашлари, Усама Бен Ладеннинг АҚШ хукумати томонидан Исломобод яқинида
ўлдирилиши, Ливия етакчиси Мухаммад Каддафининг ушлаб олиниб ўлдирилиши,
Фэйсбук ижтимоий тармоғидаги рўйхатдан ўтганларнинг сони1млрд.дан,Твиттерда эса
500 млн.дан ошганлиги, Мухаммад Морсининг Мисрнинг президенти
тайинланганлиги, АҚШда юз берган“Сенди” тўфонининг 100 дан ошик инсоннинг ҳаётига зомин бўлганлигини, Миср президенти Морсининг хукумат тепасидан ағдариб ташланиши, хукумат ва Морсининг тарафдорлари бир-бирлари билан тўқнашувларни уюштираётганликлари, хар ойда Твиттер ижтимоий тармоғига кирувчиларнинг сони 200 млн.дан ошиқлиги хақидаги маълумотларни танқидий назарияга яққол мисол қилиб олсак бўлади. Юқоридаги мактабнинг кутубхонаси хукумат томонидан босиб олинсада унинг молиявий нуқталари ёпиб қўйилмаган эди. Германиядан хайдалган
Хоркхаймер ва унинг хамкасблари АҚШга қочиб кетишга мажбур бўладилар(бошида
Колумбия университетида ишлайдилар, Ню Йорк). Ва фақатгина уруш тугаганидан
сўнггина ўз мамлакатига ва Европага қайтади. Уларнинг бир камчилиги ёзган
китобларининг аксарият қисми немис тилида бўлганлиги сабабли Англия ва бошқа тилдаги мамлакатлар фойдалана олмаган. Масалан Хоркхаймер ва Адорнонинг“Enligh tenment” номли асари фақатгина 1974 йилда таржима қилинган (1944 йилда биринчи асари нашр эттирилган). Танқидий назариячиларни айтишига қараганда твнқидий фикр жамиятдаги инсонларнинг рационал фикрларини сустлашишига олиб келади.
Макс Хоркхаймер 1895 йилда Гермаиянинг Штутгарте шахарчасида туғилган.
Унинг отаси машхур яхудий ишбилармони бўлган. У отасининг бадавлатлиги сабабли
Евопани кезиб чиққан. Макс Хоркхаймер отасининг қўлида кўп вақт ишлаганидан сўнг у
академик билимлар билан машғул бўлади. Макс Хоркхаймер харбий хизматдан қайтгач
Иммануил Кант бўйича докторлик диссертациясини ёқлайди ва оқибатда1930 йилда
Социал Тадқиқот Институтининг директорига айланади. Немис фашистларидан қувғинликда бўлиб, АҚШда юрак хасталиги билан касалланади. Докторининг талабига кўра у хам“Pacific Palisades”га кўчиб ўтади. У ерда Хоркхаймер Адорно билан биргаликдаги “Эзгулик диалектикаси” номли асарини ёзади. Хоркхаймер уруш тугаганидан сўнг бир неча марта Франкфуртга ва АҚШларига қайтиб келиб юрган. У 1973йилда Германияда АҚШ фуқароси бўлиб оламдан ўтади.
Теодор Адорно 1903 йилда ГерманиянингФранкфурт шахрида дунёга келган, ота-
онаси католик-яхудийлардан бўлган. У Австриянинг Венадаги мусика мактабида тахсил
олади, фалсафа фанини хам жуда мароқ билан ўқийди, доктор Эдмунд Гуссерльнинг
ижоди билан хам қизиқади. Адорно Франкфуртдаги Социал Тадқиқот Институтига1938
йилда киради. Англиянинг Оксфорд университетида4 йил тахсил олиб, касбдошлари
билан қувғинликда юриб, уруш тугагунига қадар АҚШда ўз фаолиятини олиб боради.
Лос-Анжелоснинг “Pacific Palisades”га кўчиб кетишидан олдин Адорно ўзининг мусиқий
билимларини янада бойитиб, улардан фойдаланган холда Колумбия университетининг
радио тадқиқот йўналишида ўз фаолиятини олиб боради. У маданий Жаз сохасида
ўзининг илмий ишларини олиб боради ва бу йуналишдаги мусиқа инсонни қай даражада
синдириши ва рухини тетиклаштириши хақидаги изланишларини олиб боради. У радио
билан кифояланибгина қолмай балки телевидиниядаги ва газета-нашрлардаги новаторлик
қобилиятларини ишлатган холда янгилик киритган. Адорно 66 ёшида яъни 1969йилда
вафот этади. Хоркхаймер ва Адорнонинг биргаликдаги жуда кўп ижодлари мавжуд.
Ўша даврда яшаб ижод этган Хоркхаймер ва Адорноларнинг ўз даври учун ёзган
асарларининг тахлили, технологияси ва маданиятлилиги жихатидан хозирги давр
замонига мослигини таъкидлабўтиш лозим. Уларни фикри бўйича технологиялар одамзод
тарихидаги энг туғри ривожланишлардан бири хисобланиб, улар инсонларнинг турмуш
тарзини енгиллаштириш учун энг катта ютуқ хисобланиб, улардан биз кундалик
ҳаётимизда фойдаланишимизни, бу жараёнлар бизга кўпроқ имкониятлар яратиб бериши хақида айтиб ўтишган.
Герберт Маркузе 1898 йилда Германиянинг Берлин шахрида туғилган. Унинг хам ота онаси яхудийлардан бўлган. Лекин улар харбий хизматчи оиласи бўлган. Герберт Маркузе Фалсафа фанини севиб ўқиган, ва оқибатда Фрайбург университети томонидан докторлик унвонини ёқлаган. У АҚШда давлат хизматида ишлаган (1950 йилгача), ундан сўнг эса Колумбия университети, Брандейс университети ва Сан Диегодаги Калифорния университетида ишлайди. Герберт Маркузе ёшлигида урушга қарши харакатлари билан 1960-1970-йилларда танилган эди. 1979 йилда Герберт Маркузе вафот этади(Жей 1973: 28, 71, 80, 284).
Юрген Хабермас 1929 йилда Германиянинг Кёлна шахрида туғилган. У ёшлигидан фалсафа, тарих, психологиява немис адабиётини ўрганиб борган ва натижада1954 йили Бонна университетида докторлик унвонига эришади. Шундан сўнг у Адорнонининг илмий хамкасби сифатида фаолият юритади ва Франкфуртда қайта ташкил этилганидан сўнг у ерга ишга ўтади. Харбермас жуда мухим бўлган профессорлик дарсларини АҚШдаги университет ва интститутларда ўтказади. У ўзининг бир неча йирик асарларини муаллифи бўлибгина қолмай балки бир неча ғарб сиёсатига шарх ёзган хисобланади (Оутхваит 2000:
659-661).
Бир ўйлаб кўринг, қанчадан қанча вақтимизни ва хотирамизни кераксиз электрон маълумотлар, телефон сўзлашувлари ва смс хабарлари, биланёки интернетдаги маълумотлар билан (китоблар, сиёсат, ресторан) тўлдириб борамиз(Фэйсбук, Твиттер, Ютуб ва .ҳ).к Танқидий назариячиларнинг фикрича бу маълумотлардан тўғри фойдаланиш оқибатида социал институтларнинг мавқеини ошириш мумкинлигини таъкидлашади. Х. Ва А. Хар хил афсоналарни бекор қилишни исташган. Технологик ва социал ривожланишни норматив бахолаш. Бу йўлда улар билимларни ошириш лозимлигини, лекин Хоркхаймер ва Адорно омадсизликка учрагани хақида ёзган. Бундан ташқари улар шуни маълум қилишадики, М.Вебердан сўнг у инструментал ёки техник рационалликда тўхтаганлигини, таъсир доираси методининг қўйилган мақсад учун хеч қандай фикрсиз эришиш мумкин эмас дейди.
Хоркхаймер ва Адорно рационалликка қаршилик билдиришмаган ва улар бундан фанни ва технологияларни ривожлантиришда фойдаланишган, лекин улар фан ва технологияларнинг ҳаётимиздаги ўрнини тасвирлаб беришган. Мисол учун сиётчиларнинг сайловлардаги компаниялари томонидан қайта қўнғироқ қилиш тизимини (robocalls) олсак бўлади. Бу жараёнда бу технология бир неча минглаб сайловчиларга қўнғироқ қилиб, олдиндан ёзиб олинган ёзувлар орқали гаплашиш имкониятини беради. Бу технологияни бошқа жуда мухим ва фойдали вазиятларда фойдаланиш мумкин(олдиндан торнадо бўлиши хақида огохлантириш мақсадида). Лекин сиёсатчиларнинг бу технологиядан фойдаланишига асосий мақсад бу узларининг номини янада ёрқинроқ бўлишига, сайловчиларнинг онгига таъсир этиш учун фойдаланишади. Бу холат сиёсатчи учун жуда қўл келадиган холатдир. Бироқ, танқидий назариячилар бу усулни демократия қуриш учун тўғри йўлми йўқми деган савол билан чиқишган. Агар тарқатиладиган маълумотлар хақиқатдан хам рост бўлса ва уни сайловчиларга фойдали томонлари бўлсагина тўғри йўл тутилган бўлади. Лекин бундай технологиядан бошқа йўллар хам, масаланбор, сиёсатчиларни расмлари катта плакатларга чиқаришдир. Бу технологияларни яратилиши Харбермаснинг фикрича жамият учун инсониятни яратган илохиётлардан воз кечишга бошловчи, инсонларни онгида Худони рад этишга олиб келиши мумкинлигини айтиб ўтган. Бу унинг энг мухим ва энг ўйлантирган масалаларидан бири хисобланган. Бу тезисни у хар доим олға сурган. Бу фикрга келишга Харбермас ва Адорнони иккинчи жахон урушидаги инсонларнинг ўлими, миллатчилик сабаб бўлган. Иккинчи жахон уруши инсоният тарихидаги энг мудхиш воқеалардан хисобланади. Инсоният томонидан яратилаётган жамият хаётни енгиллаштириш учунгина хизмат қилиб қолмайгина балки қурол яроқ сифатида фодаланилмоқда, масалан, Атом бомбаси, у энергия манбаи
сифатидагина қўлланишидан ташқари инсонларнинг ҳаётига тахдид солиш мақсадида хам ишлатилмоқда. Вебернинг гапларига келадиган бўлсак жамиятнинг қандай яшаши
лозимлиги тўғрисидаги саволларга илмий жихатдан жавоб бериш жуда
хисобланади – Харбермас ва Адорнонининг фикрига кўра инсониятга керакли қонун-
қоидаларни тўғри киритиш лозимлигини такидлайди. Ва бу қонун-қоидаларни инсоният
жамиятни сақлаб қолиш учун зарурлигини тушуниб етиши лозим. Лекин бу жамиятда бу
қонун-қоидаларни четлаб ўтиб, узманфаатларини ўзгаларни манфаатларидан устун қўйиб,
бошқа инсонларнинг устидан ўз бошқарувини ўрнатишга харакат қиладиганлар хам йўқ
эмас. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак бизлар у инсонлар томонидан илм-фаннинг сир
асрорлари туфайли алданиб қолмаслигимиз керак: биз бунинг учун уз билимларимизни
ошириб боришимиз, социал прогресслар қилишим лозим. Биз ўз ҳаётимизни, ўз турмуш
тарзимизни ўзимиз хохлагандек олиб борамиз деб ўйлаймиз, лекин аслида эса бизни
ҳаётимизни бошқа инсонлар, иқтсодчилар, сиёсатчилар, жамоавий гурухларбошқариб,
ўзлари хохлаган усулда яшашга етаклаётганини билмай қоламиз. Биз ҳаётимиз давомида
бир неча катта ютуқларга эришган холимизда, жамиятдаги камчиликларни бартараф
қилишим мумкин бўлган бир пайтда(масалан, очли
к, қашшоқлик, маданиятсизлик),
хамма орзу қилган жамиятни тузишни имкони бўлсада, Харбермас ва Адорнонинг
айтишича биз бу имкониятларимиздан стратегик йўлларда фойдалан, ибқтисодий ва
сиёсий жихатдан кучли бўлган гурухларни манфаатларини химоя қилишга киришамиз.
Диалектик таълим. Бу иқтисоднинг ва технологияларнинг стратегик тарафдан
фойдаланиб инсонитни бўйсиндиришга қаратилган диалектик таълимдир. Бу жумлани
номланишидан хеч хам қўрқиш керак .эмасБу дегани таълимнинг инсонлар учун
келтириши лозим бўлган фойдасини тескари бўлиб бораётганини англатади.
Технологик ривожланишлар социал, иқтисодий ва сиёсий жихатдан Хоркхаймер ва
Адорно ўша даврда ўйлаганидан хам хозирги даврда ривожланиб кетди. Қўл телефонлари
ва интернет, айниқса телефон орқали хат ёзишмалар, Фэйсбук, Ютуб ва шунга ўхшаш
бошқа ижтимоий тармоқлар ёшларнинг онгини захарлаб, уларни назарот қилишни
имконини пасайтирмоқда (ота-оналар, ўқитувчилар, давлат назоратини). 2011 йил Тунисдаги ва Мисрдаги катта норозиликларни келтириб чиқарди. Бундан ташқари 2013 йилдаги Туркиядаги холатларни олиш мумкин. Бу холатда интернетнинг ўрни жуда катта. Ёшларнинг онгини захарлаш ва кераксиз маълумотларни ташиш вазифасини бажармоқда. Бир зумда етиб борадиган смс хабарлар ва расмларни жуда қисқа вақт ичида етказиш имконини берувчи бу қурилмалар бошқа инсонларнинг хам бу митинг в норозиликларга қўшилишига сабаб бўлади. Лекин шу билан бир қаторда интернет жамият ҳаётидаги мухим роллардан бирини ўйнайди. Албатта хар бир ёмон нарсани яхши тарафи ҳам бўлади.