Конспект 1-мавзу. Фалсафа тарихи фан сифатида

Таянч тушунчалар
Гомеомерия, ақл, материя.
5.3. Софистика
Эр.авв. V асрда Грециянинг кўп шаҳарларида кўхна аристократия ҳокимияти ва тирмания ўрнига қулдорлик демократияси келди.
Афинача демократия сиёсий институтларининг шаклланиши ўзига хос тарзда кечди. Грек полиси аҳолисининг сонига кўра ва ҳудудининг ҳажми бўйича унчалик катта жамият эмас. Бундай ўзига хос хусусиятлар, милодлан аввалги 4-асрда Афинада демократия пайдо бўлиши учун шарт-шароитларни яратди. Барча, эркин афиналик фуқаролар (тахминан 300минг аҳолидан 40мингга яқини) шаҳар йиғилишида қатнашиш ҳуқуқига эга эдилар. Уларнинг 15-20% ҳар хил қўмиталар ёки кенгашларда бир нечта лавозимларни эгаллаган.Афиналикларнинг кўпчилиги сиёсий фаолиятда фаол иштирок этгани учун, халқ ўз-ўзини бошқаришга қодир деб ҳисоблашган. Шунинг учун махсус тайёрланган сиёсатчилар ва экспертларга эҳтиёж йўқ эди. Сиёсат кундалик турмушнинг таркибий қисми ҳисобланарди.
Йиғилиш –ёши 20дан ошган ҳамма Афиналик эркин эркак фуқаролар иштирок этиши мумкин бўлган сиёсий институт. Йиғилиш бир йилда ўн марта ташкил этилар, Кенгаш, халқ қонун суди (маслаҳатчилар суди-гелиэй) ва ҳарбий ҳайъат аъзоларини сайлар ва назорат қилар эди. Улар асосий сиёсий органлар ҳисобланар эди. Бундан ташқари, кичик этник гуруҳлар муайян даражада ўзини-ўзи бошқариши ҳуқуқига эга эдилар. Ҳарбий ишлар учун маъсул бўлган ўнта моҳир лашкарбоши қуръа бўйича сайланмас, Кенгаш аъзолари эса қуръа бўйича сайланар эди. Етарли билимга эга бўлмаганлар қуръа ташлашгача етиб бормаганлар.
Кенгаш 500 кишидан иборат бўлган. Агар Кенгаш конгресс ёки парламент билан қиёс қилинса, унда Кенгаш ҳукумат ролини бажаради. Йиғилиш Кенгаш киритган таклифларни ўзгартириш ва ман қилиш ҳуқуқига эга бўлган. Йиғилишнинг ўзи қонун чиқарувчилик ташаббусига эга бўлмаган, бироқ Кенгашдан қонун чиқарувчилик таклифини ишлаб чиқишни сўраш мумкин бўлган.
Кенгашнинг 500 аъзоси Афинадаги ўнта ҳудудий округдан тенг-баравар равишда сайланган, яъни уларнинг ҳар биридан 50 вакил қатнашган.
Қўмиталар 59 нафар аъзодан (50+9) иборат бўлиб, ўз ваколатларининг ўндан бир қисми ўтгач, алмашиниб туришган. Қўмитанинг раҳбари қайта сайланиш ҳуқуқисиз бир кунлик муддатга сайланган.



50та округ аъзоси

+
9таси бошқа округдан

келган назоратчилар

10та округ навбат билан

ҳар бир йиғилишда қўмитани ташкил этган

Софизмнинг моҳиятини “Мугуз” софизми мисолида тушунтирсак, унда муҳокаманинг қуйидагича схемада қурилишини кўрамиз:

Йўқотмаган нарсанг ўзингда бор
Сен мугузингни йўқотган эмассан
Демак, сенинг мугузинг бор
Бу каби софизмларнинг пайдо бўлиш сабаблари қуйидагилардан иборат:

1. 
   тезисни алмаштириш;
   
2. 
   хулоса чиқариш қоидаларини бузиш;
   
3. 
   хато фикрларни тўғри деб қабул қилиш;
   
4. 
   турли хил маъноли тушунчаларни қўллаш.
   

Софистлар фикрича, ҳақиқат ҳар бир одам учун алоҳида, ўзига хос тарзда мавжуд. Ҳақиқат макон, замон, вазиятга ҳамда инсонга боғлиқ. Демак, софистлар объектив ҳақиқатни инкор қилганлар, уни субъектив ҳақиқатдан иборат деб ҳисоблашган.
12-боб. Баъзи бир софистлар. Протагор
Кўпчилик муаллифлар фикрича, Протагор эр. авв. 481-йилда Фракиядаги Абдер шаҳрида туғилган ва аср ўрталарида Афинага келган. Унга Перикл яхши муносабатда бўлгани учун бу давлат арбоби Протагорга эр.авв.444-йили асос солинган Фуриядаги панэллинистик колония учун конституция тузишни топширган. Эр.авв.431–йили Пелопоннес уруши бошланганда Афинага қайтади ва у ерда Периклнинг икки ўғлининг вабо касали туфайли ҳаётдан кўз юмганининг гувоҳи бўлади. Диоген Лаэртскининг айтишича, Протагор худолар тўғрисида ёзган китобида худоларни ҳақоратлаганликда айбланади, лекин у суд бўлгунга қадар қочишга улгуради; лекин Сицилияга кетаётганида йўлда сувга чўкиб ўлади, китоблари эса бозор майдонида ёқиб юборилади. Платон “Менон”да берган маълумотга кўра эса, Протагор ҳурматга лойиқ инсон сифатида ўз ўлими билан ҳаётни тарк этган.
Платон “Теэтет” диалогида Протаггорнинг алоҳида олинган кишининг ҳиссий идроки тўғрисидаги фикри талқинини маъқуллайди. Сократ нинг таъкидлашича, эсаётган шамол бттамизга совуқ, бошқага илиқ бўлиб туюлади ва сўрайди: Протагорнинг шамол кимнингдир совқотиши учун совуқ, кимгадир ундай эмаслиги учун – илиқдир.Бунда Протагор фикрининг умуман инсон учун эмас, конкрет шахс учун билдирилаётгани шубҳасиз. Протагор фикрича,совуқ кунда ёмғирдан уйга кирган киши ёмғир-илиқ, иссиқ хонадан ташқарига чиққан киши шу ёмғирни совуқ деса,ҳар иккала мулоҳазани тўғри деб қабул қилиш зарур. Унингча, ёмғир менинг сезги аъзоларим учун илиқ, бошқа кишиники учун-совуқ.(Бир куни софистга гометрия қонунлари барча учун бирдек эмас деганларида, Протагор конкрет шароитда геометрик чизиқлар ҳам, айланалар ҳам йўқ, шунинг учун ҳеч қандай қийинчиликлар келиб чиқмайди дебжавоб беради).
“Протагор” диалогида Платон файласуфнинг ўз мулоҳазасини ахлоқий қадриятлар соҳасига қўлламаганини кўрсатади. Бироқ Протагор ўз-ўзига ҳид келган деб ҳисоблаганимизда ҳам объектларни ҳиссий идрок қилишга нисбатан чин бўлган нарса, ахлоқий қарашлар нуқтаи назаридан ҳам ҳақиқатдир деб тахмин қилишимизга зарурият йўқ. Протагор барча нарсаларнинг мезони – инсон (курсив бизники-М.Ш.),дейди, агар унинг объектларни ҳиссий идрок этишга нисбатаниндивидуалистик талқинини қабул қилсак, уни ахлоқий қадриятлар ва мулоҳазаларга нисбатан ҳам тааллуқли деб ҳисоблашимиз зарур. Агар ,аксинча, бундай талқинни ахлоқий қадриятларга нисбатан кучга эга эмас десак, унда уни объектларни ҳиссий идрок этишга нисбатан ҳам қабул қилиб бўлмайди; бошқача айтганда, “Теэтет” ва “Протагор”дан бирини танлаш, бошқасини рад этишга мажбурмиз. Лекин биринчи навбатда “барча нарсалар” ўзида ахлоқий нормаларни мужассамлантирган деган фикр ҳеч қаердан келиб чиқмайди, иккинчидан, специфик ҳиссиёт объектлари ҳақиқий ва универсал билим предмети бўлмагани ҳолда, ахлоқий нормалар ана шундай билим предмети бўлиши мумкин. Платоннинг ўзи бундай қараш тарфдори бўлган.
Ҳақиқатда Протагор ахлоқий мулоҳазалар ва қадриятлар тўғрисида нима деган? “Теэтет”да ахлоқий мулоҳазаларнинг нисбийлигини таъкидлаган (Зеро, муайян конкрет давлатда тўғри ва мақтовга сазоворга ўхшаб кўринган амаллар шу давлат нинг мавжуд булишига ёрдам бергунига қадар тўғри ва мақтовга сазовор деб ҳисобланади деган фикрдаман”) ва доно киши тўғри ҳаракат фойдасига нотўғри ҳатти-ҳаракатлардан воз кечиши керак деган фирни айтган. Бошқача айтганда, масала бир ахлоқий баҳолаш –тўғри, бошқаси-ёлғон эканлигида эмас, балки биттаси бошқасига нисбатан “тўғрироқ” эканлигидадир.”Шу маънода бр хил одамлар бошқаларидан ақллироқ ва ҳеч қачон нотўғри ўйламайдилар дган фикрлар бирдек чиндир”. (Мутлақ ҳақиқат мавжуд эмас деб ҳисоблайдиган кишининг “ҳеч ким ҳеч қачон нотўғри ўйламайди”, деб айтишга ҳақли эмас). Платоннинг “Протагор”да ёзишича, софистлар виждон ва адолат туйғуси барча инсонларга худо томонидан ином этилган, “чунки гарчи фақат озгин одамларгина санъатга қобилиятли бўлганида, шаҳарлар мавжуд бўла олмасди”. Бу “Теэтет”да айтилганидан фарқ қиладими? Эҳтимол, Протагор қуйидагини назарда тутгандир: Қонун умуман олганда муайян ахлоқий мойилликка эга бўлиб, барча кишилар уун туғмадир, лекин Қонуннинг айрим турлари конкрет шаҳар-давлат мисолидан маълум бўлишича, нисбийдир.Бир давлатнинг қонуни бошқа давлат қонунига нисбатан ”тўғрироқ” бўлмагани ҳолда, у давлат учун “тўғри келадиган” бўлиши ва шу маънода қулайроқ ва мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин. Анъаналарни сақлаш ва ижтимоий шартланганлик тарафдори сифатида Протагор давлатнинг ахлоқий анъаналарининг шаклланиши ва ўзлаштириш тарафдори ва айни пайтда доно кишиларнинг давлатни “яхши” конунларга олиб келишини эътироф этади.Айрим, алоҳида олинган шахсларга келсак, улар жамиятда қабул қилинган нормалар, анъаналарга содиқ бўлиши керак.
“Худолар тўғрисида” китобида Протагор ёзади: “Худолар масаласига келсак, уларнинг ҳақиқатан мавжудми ёки йўқми эканлигига ишончим йўқ, уларнинг қандай кўринишда эканлигини ҳам билмайман, чунки билишимизга халақит берадиган кўп нарсалар бор, улар қаторида инсон ҳаётининг узоқ эмаслиги масаласининг ноаниқлигиҳам бор”. Бу мазкур асардан ҳозирги кунга қадар сақланган ягона парчадир.
Ҳар бир масала бўйича турли хил фикрлар мавжудлиги релятивистик назариядан келиб чиқади, Протагор бу фикрни ривожлантириб, диалектик ва риторик хилма-хил фикрларниишлаб чиқиш ва далилларни қидириш санъатида машқ қилишади ва агар “кучсиз нутқни кучли қил” деган қоидага амал қилишса, кўпроқ муваффақиятга эришиши мумкин.Софистлар душманлари буни қуйидагича талқин қилишди: ахлоқий жиҳатдан бошқаларидан ёмон бўлган ишда ғалабага эриш, лекин бу қоиданинг модал тусга эга бўлиши шарт эмас.Масалан, ўзини ҳимоя қилишга ожиз клиентнинг адолатли ишини ёки жуа муаккаб ишни ютиб чиқишга ёрдам берган юрист тўғрисида, у “заиф” одамга ғалаба қозонишга ёрдам берди, бунда у ахлоққа зид иш қилмади, дейиш мумкин.Принципсиз нотиқлар ва эристика мухлислари туфайли бу қоида тез орада ёмон шуҳрат касб этди, лекин бунда Протагорни қаллобларга ёрдам берди деб бўлмайди.Лекин ,шунга қарамасдан, диалектика ва эристика амалиёти билан боғлиқ релятивистик доктринанинг табиий равишда инсонда ҳақиқат ва адолатни чеккага суриб қўйиб, муваффақият қозонишга ҳоҳиши борлигини инкор этиб бўлмайди.
Протагор биринчиларқаторида грамматикани ўрганишга киришган ва бу фан ўзининг пайдо бўлиши билан Протагорга қарздор.Уни гаплар таснифиниамалга оширган, отлар жинсини аниқлаш учун зарур терминологияни ишлаб чиққан дейишади.⁴⁴

Протагор (эр.авв.481-413).