Kompleks birikmalar kimyosi

10-MA’RUZA. 
 
KRISTALL MAYDON NAZARIYaSI. 
 
                                   Reja:  
1. Kristall maydon nazariyasi. 
2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi. 
 
Bu nazariyani fizik olimlar G. Bete va Van-Flek 1930 yilda taklif kilgan 
bo‘lsalarda, faqat 1951 yildan boshlab, bu nazariya kimyoda qo‘llanila 
boshladi. Kristall maydon nazariyasi markaziy ionning d-orbitallariga 
ligandlar qanday ta’sir etadi degan savolga javob beradi. Erkin atom yoki 
erkin ionning d-orbitalidagi 5 ta holat bir-biridan energiya jihatidan farq 
kilmaydi, faqat ular boshqa-boshqa tomonlarga yunalgan bo‘ladi. 
Energiyalari bir-biriga teng orbitallar a y n i y a   o r b i t a l l a r   (energiyasi 
jihatidan) deyiladi. Markaziy ionga ligandlar yaqinlashuvi bilan d-
orbitaldagi elektronlarning energetik holati o‘zgaradi, markaziy ionning d-
elektron  bulutlari bilan 
 

---

 
130 
manfiy ligandlar orasida o‘zaro elektrostatik itarishish kuchi vujudga 
keladi. Bu kuch d-  elektronlarning energiyasini oshiradi, ya’ni ba’zi d- 
orbitallar qo‘zg‘algan holatga o‘tadi. 
Agar ligandlar oktaedrning chukqilariga joylashgan bo‘lib, markaziy ion 
oktaedr markazini egallaydi deb  faraz k,ilsak, d
x
2_
y
2-va d
z2
  orbitallarning 
bulutlari ligandlar tomon yunalgan bo‘ladi. Bu orbitallar ligandlarga 
yaqinroq joylashadi. 
Lekin d
xy
-, d
yz
-  d
xz
  -  orbitallar bulutlari ligandlararo fazoga yunalgan 
bo‘ladi. Shu sababli, ligandlar bu orbitallarga  kamrok, ta’sir ko‘rsatadi. 
Natijada d-orbitallar energetik jihatdan ikkita yangi holatga ajralib ke- tadi 
(6-rasm). 
Yuqori energetik holatga ko‘tarilgan va d
x
2
-
y
2
  -  orbitallar  e
g
,  quyi 
energetik holatdagi d
xy
-, d
yz
- d
xz
 -orbitallar t
2g
 bilan belgilanadi. 
d-orbitallar energiyasining ortishi kompleks hosil bo‘lganida ajralib 
chiqdsigan energiyaning ma’lum qismi  hisobiga boradi. Shunday qilib, 
kristall maydon nazariyasiga ko‘ra  d-elektronlar ligandlar band etgan 
joylarni band qilmaslikka intiladi. 
Kristall maydon nazariyasiga ko‘ra markaziy atom bilan ligandlar orasida 
ion bog‘lanish yoki ion-dipol bog‘lanish yuzaga keladi. Bu nazariya 
markaziy atomning kvant-mexaniq tuzilishini hisobga oladi, lekin 
ligandlarni xech qanday strukturaga ega bo‘lmagan shunchaki zaryadli 
nuqtalar deb qaraydi; ularni faqat elektrostatik maydon yaratuvchi zaryadli 
zarrachalar deb tasavvur qiladi. Shu sababdan bu nazariyani Kossel va 
Magnus tomonidan yaratilgan elektrostatik nazariyaning qisman kvant-
mexaniq asosda rivojlangan ko‘rinishi deb qarash mumkin. 
 
6-rasm. Metall ionlaridagi d-orbitallarning turli 
simmetriyali maydon ta’sirida energiyasining 
taqsimlanishi: a—ikosaedr, b—antiprizma, s—
kub, d—tetraedr, ye—sferik simmetriya, j,z—
oktaedr, i—oktaedr (trans-izomer uchun), k—
tekis kvadrat. 

---

 
131 
Oktaedrik maydondagi t
2g
  -  va e
g
  -orbitallarning energiyalari orasidagi 
ayirma 
Д
0
 bilan belgilanadi. 
t
2g 
-orbitalning energiyasi boshlangich d-orbitallar energiyasidan 0,4
Д
0
 
kadar kam; e
g
  -  orbitalning energiyasi esa boshlangich d-orbitallar 
energiyasiga qaraganda 0,6
Д
0
 qadar ko‘pdir. 
Masalan, [Ti(H
2
0)
6
]
3+
 tarkibli oktaedrik ionda bo‘lgan birgina d-elektron 
t
2g
 -holatda turadi. 
Oddiy elektrostatik nazariyaga muvofiq uning energiyasi qo‘zg‘algan 
holat energiyasiga teng bo‘lishi kerak edi, kristall maydon nazariyasiga 
muvofiq esa bu elektronning energiyasi qo‘zg‘algan d-elektron 
energiyasidan 0,4
Д
0
  kadar kamdir; binobarin, bu nazariyaga muvofiq 
[Ti(H
2
0)
6
]
3+
  tarkibli koordinatsion birikma elektrostatik nazariya buyicha 
topilgan barqarorlikdan 0,4
Д
0
  kadar barqarorrok bo‘lishi kerak, 0,4
Д
0
  ni