Kompleks birikmalar kimyosi

  
 Kovalent bog‘lanish nazariyasi. 
Lyuis nazariyasiga muvofiq kovalent bog‘lanish hosil bo‘lganida o‘zaro 
birikuvchi atomlar orasida umumlashgan elektron juftlar hosil bo‘ladi. 
Koordinatsion kovalent bog‘lanishda esa, elektron juftlar reaksiyadan avval 
o‘zaro birikuvchi zarrachalarning birida bo‘ladi, keyin umumiy bo‘lib 
koladi (donor-akseptor bog‘lanish). Masalan, ammiak kislotalar bilan 
reaksiyaga kirishganda ammiakning azot atomidagi elektron jufti vodorod 
ioni bilan ammiak o‘rtasida umumiy bo‘lib koladi. NH
4
+
 dagi barcha N—H 
bog‘lanishlar bir-biridan sira farq kilmaydi. Bu reaksiyada ammiak 
molekulasidagi azot atomi  donor,  vodorod ioni esa  akseptor  vazifasini 
bajaradi. Ammiak molekulasi o‘zining elektron juftini vodoroddan boshqa 
ionlarga ham berishi mumkin. Masalan: 
 
G. Lyuis bu reaksiyalarni k i s l o t a  bilan a s o s -   n i n g  o‘zaro ta’sirlanish 
reaksiyasi  deb  qaradi.  G.  Lyuis  nazariyasiga  muvofiq,  k i s l o t a   deganda 
 

---

 
125 
o‘ziga  elektron  juftlarini  q o ‘ s h i b   o l i s h   q o b i l i y a t i g a   e g a   bo‘lgan 
m o d d a n i   tushunish  kerak;  a s o s   e s a   uzidan  e l e k t r o n   j u f t l a r  
b e r i s h g a   q o b i l   m o d d a d i r .   Yukoridagi  misolda  Cu
2+
  kislota  va  NH
3
 
asos  rolini  bajaradi.  Lyuis  nazariyasining  koordinatsion  birikmalarga  oid 
qismlarini  Sidjvik  rivojlantirdi.  Uning  fikricha,  koordinatsion  birikmalar 
hosil bo‘lganda markaziy ionning barcha elektronlari bilan ligandlar bergan 
barcha  elektronlar  yig‘indisi  (bu  yig‘indi  eff e k t i v   a t o m   raqami  nomini 
olgan) ayni markaziy ionga yaqin turgan inert gazning tartib raqamiga teng 
bo‘lishi  kerak.  Masalan,  K
4
[Fe(CN)
6
]  dagi  Fe
2+
  ionining  24  elektroni  bor, 
unga  birikkan  oltita  CN
-
  ionida  12  elektron  bor,  ularning  yig‘indisi 
24+12=36 dir. Bu son kriptonning tartib raqamiga teng. 
Sidjvik nazariyasi juda sodda va tushunarli bo‘lib ko‘rinsa ham juda ko‘p 
koordinatsion  birikmalarning  tuzilishini  to‘g‘ri  izohlay  olmadi  va  uning 
O‘rnini valent bog‘lanishlar nazariyasi egalladi.