Kompleks birikmalar kimyosi

yaxshi koordinatsion birikmalar hosil kiluvchilar qatoriga kiradi. Metall 
ionning elektron strukturasi    d
6
  ga  yak;in bo‘lganida ayniqsa oktaedrik 
koordinatsion birikmalar ko‘p hosil bo‘ladi. 
Misol tariqasida [CoF
6
]
3-
  va  [Co(NH
3
)
6
]
3+
  tarkibli koordinatsion 
ionlarning tuzilishini ko‘rib chiqamiz: 
[CoF
6
]
3-
  . Kobalt atomida jami 27 ta elektron bor: ls
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
7
4s
2
. 
So
3+
  da  e s a   24  elektron  bo‘ladi: 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
6
4s
0
  Uning  oxirgi 
orbitallarini quyidagicha tasvirlash mumkin: 
Koordinatsion birikmalarda turli xildagi dativ bog‘lar hosil bulish 
ehtimolligi 
№ 
Ligandlar 
Misol 
Ligandlarning xossalari 
у-donor  р-donor  р-akse
 
1. 
у-donorlik 
NH
3
,   NF
3
 
+ 
— 
— 
2. 
у, р -donorlik 
F
-
, OH
-
, H
2
O, ROH, 
R
2
O, aminokislotalar, 
kompleksonlar 
 
+ 
— 
3. 
у, р -donorlik 
(kuchsiz 
р- 
akseptorlik xossalar 
bilan birga) 
Cl
-
, Br
-
,  I
-
, S
2-
,  
CN
-
, R
2
S 
+ 
+ 
+ 
4. 
у-donor, р - 
akseptorlik 
CN
-
, SO, NO, PR
3
 
+ 
— 
+ 
5. 
р-donorlik, у- 
akseptorlik 
C
6
H
5
-
, C
2
H
4
,  C
6
H
6
 
— 
+ 
+ 
 

---

 
128 
 
[CoF
6
]
3-
 tarkibli koordinatsion birikmaning hosil bo‘lishida Co
3+
 ionining 
bitta  4s-,  uchta  4r-va  ikkita  4d-  orbitallari  o‘zaro  ta’sirlashib  oltita  yangi 
gibridlangan orbitalni hosil qiladi. 
Bu yangi 6 ta orbital oktaedrning chukqilari tomon yunalgan bo‘ladi. 
Ularni  sp
3
d
2
-  gibrid orbitallar deymiz. Bu gibrid orbitallarning xar biriga 
joylashadigan bitta F
-  
ioni ikkitadan elektron beradi. Ja’mi bo‘lib, Co
3+ 
ioni 
6 ta taqsimlanmagan elektron juft kabul qiladi. Natijada [CoF
6
]
3-
  tarkibli 
koordinatsion ion hosil bo‘ladi. Bu koordinatsion ion sirtki qavat (4s4p4d) 
orbitallarining gibridlanishi natijasida hosil bo‘lgani uchun [CoF
6
]
3-
  ni 
s i r t k i   o r b i t a l   k o o r d i n a t s i o n   b i r i k m a l a r   jumlasiga kiritiladi. Bu 
koordinatsion ion tarkibida to‘rtta tok, elektron bor. Shuning uchun u ion 
paramagnit xossaga ega. 
Endi [Co(NH
3
)]
3+
  tarkibli koordinatsion ionning hosil bo‘lishini ko‘rib 
chiqamiz: bu ion hosil bo‘lishida ham Co
3+
 orbitallari gibridlanadi; bu holda 
ikkita 3d-, bitta 4s- va uchta 4p-orbitallar bir-biri bilan qo‘shilib oltita yangi 
d
2
sp
3
  gibrid orbitallarni hosil qiladi va ularning xar biriga bittadan 
ammiakning taqsimlanmagan elektron  juftlari joylashib, So
3+
  ion olti juft 
elektron kabul qiladi: 
 
Bunday koordinatsion ion hosil bo‘lishida markaziy ionning sirtki 
qavatidagi s- va p-orbitallari bilan birga ichki qavatning d-orbitallari ishtirok 
etgani uchun [Co(NH
3
)
6
]
3+ 
ichki  o r b i t a l   k o m p l e k s l a r   jumlasiga kiradi. 
Bu  koordinatsion  ionda  bironta  ham  toq  elektron  yuk.  Shuning  uchun  bu 
koordinatsion ion diamagnit xossaga ega. 
Valent  bog‘lanishlar  nazariyasi  asosida  koordinatsion  birikmalarning 
reaksiyalarda  ishtirok  etish  qobiliyatini  oldindan  aytish  mumkin. 
Koordinatsion  birikmalarning  ichki  sferasidagi  ligandlarning  eritmalarda 
boshqa  ligandlarga  (ya’ni  boshqa  ion  yoki  molekulalarga)  a l m a s h i s h  
t e z l i g i   koordinatsion  birikmaning  ichki  yoki  tashqi  orbital  birikmasi 
ekanligiga va uning tarkibidagi ichki d-orbitallarning elektron bilan to‘lgan 
yoki to‘lmaganligiga bog‘liq. 
Tashqi  orbitalli  koordinatsion  birikmalarda  ligandlarning  markaziy  ion 
bilan  bog‘lanishi  ichki  orbital  koordinatsion  birikmalardagiga  qaraganda 
kuchsizroq bo‘ladi. Shuning uchun sirtki orbital koordinatsion ligandlarning 
o‘rniga  eritmadan  boshqa  ligand  kelib  almashinishi,  ichki  orbital 
koordinatsion birikmalardagiga qaraganda osonroq sodir bo‘ladi. 
Agar  markaziy  ionning  ichki  d-orbitallari  elektronlar  bilan  to‘lmagan 
bo‘lsa,  bunday  koordinatsion  birikmalarga  eritmadagi  ionlardan  biri 
qo‘shimcha  ligand  sifatida  joylashadi;  so‘ngra  koordinatsion  birikmaning 
eski  ligandlaridan  biri  chiqib  ketadi.  Shunday  kilib,  bir  ligand  boshqa 
ligandga  almashinadi.  Masalan, [Cr(NH
3
)
6
]
3+
  va  [V(NH
3
)
6
]
3+
  ionlari 
quyidagi tuzilishga ega: 
 

---

 
129 
 
Ikkinchi  ionning  ichki  d-orbitallaridan  biri  bo‘sh  bo‘lgani  sababli  bu 
koordinatsion birikmaning reaksiyaga kirish qobiliyati [Cr(NH
3
)
6
]
3+
 nikidan 
kuchlirokdir. 
Valent bog‘lanish usuli koordinatsion birikmalarning ko‘p xossalarini 
to‘g‘ri tushunishga imkon berdi. Lekin koordinatsion birikmalarning optik 
xossalarini izohlash va ularning stereokimyosiga oid masalalarni talqin 
qilish, bunday birikmalarning barqarorligini mikdoriy jihatdan baholash 
uchun yetarli imkoniyatlarga ega bo‘la olmadi.