Kompleks birikmalar kimyosi

bittagina d-elektronli kompleksning kristall maydon ta’sirida 
barqarorlanish energiyasi deb yuritiladi. 
Markaziy ionning d-elektronlari soni ortganda koordinatsion birikmaning 
barqarorlanish energiyasi o‘zgaradi. 
Masalan, agar metall ionida ikkita d-elektron  t
2g
  -  holatda bo‘lsa, 
oktaedrik kompleksning barqarorlanish energiyasi 0,8
Д
0
  ga ortadi. ye
g
  -
holatda turgan xar bir d-elektronli koordinatsion birikmaning barqarorligi 
0,6
Д
0
 kadar kamayadi. Umuman t
2g
 - va ye
g
 - holatdagi elektronlarning soni 
ma’lum bo‘lsa, oktaedrik koordinatsion birikmada barqarorlikning 
o‘zgarishini hisoblab chiqarish oson. Maealan, t
2g
-holatda uchta d-elektron 
va ye
g
-holatda ikki d-elektron bo‘lgan oktaedrik koordinatsion birikma 
barqarorligining o‘zgarishi quyidagicha hisoblab topiladi: 
3(0,4
Д
0
)-2(0,6
Д
0
)=0 
Agar 5 ta (d-elektron t
2g
-da va 2 ta d-  elektron ye
g
-da bo‘lsa, u holda 
barkdrorlikning o‘zgarishi: 
5
.
 0,4
Д
0
-2
. 
0,6
Д
0
=0,8
Д
0
 ga teng bo‘ladi. 
Ba’zi misollarni qarab chiqaylik. Ligandlar oktaedr chukqilarga 
joylangan bo‘lsin (X1.7-rasm). Rasmdan ko‘rinishicha ligandlar bilan d
 x
2
 
-
y
2
 va d
z2
 -orbitallar orasida eng ko‘p elektrostatik itarishish kuchi yuzaga 
chiqali; d
xy
-orbitalga  esa ligandlar kamrok, ta’sir ko‘rsatadi.  Boshqa d-
orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi. 

---

 
132 
 
Tetraedr shaklli koordinatsion birikmalarda ligandlar d
xy
-, d
yz
- va d
xz
 -
orbitallarga eng ko‘p elektrostatik karshilik ko‘rsatadi, lekin
 -
orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi. 
6-rasmda markaziy atomni o‘rab turgan ligandlar Hosil qilgan maydon 
simmetriyasiga  qarab  d-orbitallarning  energetik  joylashishi  turlicha 
bo‘lishi aks ettirilgan. 
Kristall  maydon  nazariyasi  koordinatsion  birikmalarda  ligandlar  bilan 
markaziy ion orasida faqat elektrostatik (ion) bog‘lanish borligini nazarda 
tutadi.  Bu  nazariya  ligandlarning  elektron  bulutlarini  markaziy  ionning 
elektron  bulutlari  ma’lum  darajada  qoplashini (ya’ni  kovalent bog‘lanish 
ham  borligini)  hisobga  olmaydi,  vaholanki,  koordinatsion  birikmalarni 
elektron  paramagnit  rezonans  usuli  (EPR)  bilan  tekshirishlar  ularda 
kovalent bog‘lanish borligini ko‘rsatdi. 
Metall  ion  va  ligandlardan  koordinatsion  zarracha  hosil  bo‘lishida 
markaziy  ionning  d-orbitallarigina  emas,  balki  markaziy  ion  va 
ligandlarning s- va r-orbitallari ham ishtirok etadi. Shu sababli, keyinchalik, 
kristall  maydon  nazariyasi  elektron  bulutlar  bir-birini  qoplashini  ham 
nazarga oladigan bo‘ldi. L i g a n d l a r  m a y d o n i nazariyasi vujudga keldi, 
keyinchalik u m o l e k u l y a r   o r b i t a l l a r   n a z a r i y a s i  bilan boyitildi. 
Kristall  maydon  nazariyasining  eng  katta  muvaffaqiyatlaridan  biri 
koordinatsion  birikmalarga xos bo‘lgan  rangli  bo‘lishini  izohlashdan iborat 
bo‘ldi. t
2g
 - va e
g
 -holatlar energiyasi orasidagi ayirma 
Д
0 
ni hisoblash uchun 
spektroskopik  ma’lumotlardan  foydalanish  mumkin.  Buning  uchun
  E
=h
.
н  
tenglamaga asoslanib quyidagi formulani yozish mumkin: 
( 3) 
bu yerda; 
Д t
2g
 - va e
g
 -orbitallar energiyalari orasidagi ayirma, u kristall 
maydonda  kompleksning  barqarorlanish  energiyasi  deb  ataladi;  c  — 
yorug’lik tezligi, N
A
 — Avogadro soni, 
л — koordinatsion birikma yutgan 
nurning to‘lqin uzunligi, h — Plank doimiyligi. 
 
7-rasm. Oktaedr maydonida koordinatsion 
birikmaning fazoviy holati va koordinat o‘qlarining 
joylashishi (a), markaziy atomning    d
z2 
va d
 x
2
 -
y
2
 - 
orbitallarining ligandlariga nisbatan joylashishi 
(b). 
 

---

 
133 
Misol. [Cu(NH
3
)
4
]
2+
 tarkibli koordinatsion ion uchun ko‘zga ko‘rinadigan 
sohada  maksimal  yutilgan  nurning  to‘lqin  uzunligi 
л  =  304  nm;  lekin 
[Cu(H
2
0)
4
]
2+
  ion  uchun 
л  = 365 nm.  Koordinatsion  birikmaning  ichki 
sferasidagi  NH
3
  lar  o‘rnini  H
2
0  lar  bilan  almashtirilganida  kristall  maydon 
energiyasi 
Д qanday o‘zgaradi? 
Yec h i s h .   ( 3 )   formula  asosida  [Cu(NH
3
)
4
]
2+
  va  [Cu(H
2
0)
4
]
2+
  ionlar 
uchun 
Д larni hisoblab chiqaramiz: 
[Cu(NH
3
)
4
]
2+   
uchun:
 
=3,49-10
5
 Joul mol=349 kJ mol. [Cu(H
2
0)
4
]
2+
 uchun: 
 
Xulosa. [Cu(NH
3
)
4
]
2+
 dan [Cu(H
2
0)
4
]
2+
 
ga o‘tganda Д kamayadi; demak, 
koordinatsion birikma ammiakatdan gidratga o‘tganda mustahkamligi ham 
kamayadi.