Kompleks birikmalar kimyosi

 
11-MA’RUZA 
Molekulyar orbitallar nazariyasi.  
Molekulyar  orbitallar  usuli  metall  ioni  bilan  ligandlar  orasida  kovalent, 
ionli va boshqa tur bog‘lanishlar hosil bo‘lishini mantiqiy ravishda ko‘rsatib 
beradi.  Binobarin,  molekulyar  orbitallar  nazariyasida  xar  qanday  zarracha 
to‘liq kvant-mexaniq sistema deb qaraladi. 
Molekulyar orbitallar nazariyasining bir necha variantlari mavjud. Bular 
ichida AOChK (atom orbitallarning chiziqli kombinatsiyasi) nomli varianta 
ko‘p tarqalgan  hisoblanadi. Bu variantga muvofiq hosil bulayotgan bi-
rikmaning molekulyar orbitallari dastlabki moddalardagi atom orbitallarning 
bir-biri bilan ma’lum tartibda o‘zaro qo‘shilish va ayirilish natijasida hosil 
bo‘ladi. Molekulyar orbitallar usuli biror moddaning molekulyar tuzilishi 
sxemasini yaratishdan avval uning kristall tuzilishini rentgen nurlar 
yordamida aniqlab oli
щ zarurligini taqozo qiladi va nazariya yaratishda bu 
ma’lumotlardan foydalanishni ko‘zda to‘tadi. 
Agar sistemada bog‘lovchi molekulyar orbitallar (BMO) Hosil bo‘lsa, 
dastlabki moddalarning elektron buluti bir-birini maksimal (musbat) 
qoplaydi va ma’lum mikdorda energiya ajralib chiqadi. Bo‘shashtiruvchi 
molekulyar orbitallar (BO‘MO) hosil bo‘lganda dastlabki moddalarning 
elektron bulutlari bir-birini nafaqat qoplamaydi, aksincha, bir-biridan 
itariladi va bunday orbitallar energiyasi qisman ortib ketadi. Uchinchi holda 
dastlabki atomlardagi elektron bulut energiyasida o‘zgarish bo‘lmaydi, ular 
bog‘lamaydigan MO hisoblanadi. 
Bu holatlarni matematika usulda qarab chiqib koordinatsion birikmalarda 
uchraydigan BMO va BO‘MO uchun quyidagi tenglamalar olingan: 
 

---

 
134 
Bu yerda; —  koordinatsion birikmalar hosil kiluvchi (ya’ni markaziy) 
ionning to‘lqin funksiyasi; Ш — ligandlarning yig‘indi to‘lqin funksiyasi, s 
— 
elektron  bulutlarning  qoplashish  integrali:  б  —  qiymati 0 bilan 1 
chegarasida bo‘lgan koeffitsient. 
Agar 
б-0 bo‘lsa, u xodda Ш  = ц bo‘ladi; binobarin, barcha bog‘lovchi 
elektronlar  ligandlarda,  BO‘MO  lar  esa  metall  ionida  joylashadi.  Bunday 
sharoitda  metall  ioni  bilan  ligandlar  orasida  to‘liq  i o n   b o g ‘ l a n i s h  
namoyon  bo‘ladi;  agar 
б
2 
=  0,5  bo‘lsa,  BMO  ning  yarmi  metall  ioniga  va 
yarmi  ligandlarda  joylashadi.  Natijada  metall  ioni  bilan  ligandlar  orasida 
k o v a l e n t   b o g ‘ l a n i s h  hosil bo‘ladi. Agar 
б = 1 bo‘lsa, barcha bog‘lovchi 
elektronlar metall ioniga joylashadi. Binobarin, yana i o n   b o g ‘ l a n i s h  ro‘y 
beradi. 
Agar 
б
2
  ning  kiymati  0  dan  katta  va  0,5  dan  kichik  bo‘lsa,  metall  ioni 
bilan ligandlar orasida kutbli bog‘lanish hosil bo‘ladi.