Kompleks birikmalar kimyosi

 
 
12-MA’RUZA.  
KOMPLEKS BIRIKMALARNING BARQARORLIGI  
 
                               Reja: 
1. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 
2. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 
3. Komplekslarning barqarorligiga ta’sir etuvchi omillar. 
4. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo‘shgan o‘zbek 
olimlari. 
5. Koordinatsion byuirikmalarning ahamiyati. 
 
Biror koordinatsion birikma, masalan K
4
[Fe(CN)
6
], suvda eritilganda birinchi 
navbatda o‘zining tashqi sferasidagi  ionlarga va murakkab ionlarga ajraladi; 
                     K
4
[Fe(CN)
6
]
=4K
+
+[Fe(CN)
6
]
4-
 
 
Bu jarayon xuddi kuchli elektrolitning dissotsilanishi kabi sodir bo‘ladi. Ikkinchi 
navbatda koordinatsion ionning o‘zi ketma-ket dissotsilanadi; 
    [Fe(CN)
6
]
4-
+H
2
O
= [Fe(CN)
5
(H
2
O)]
3-
+ CN
-
 
[Fe(CN)
5
(H
2
O)]
3-
+H
2
O
=[Fe(CN)
4
(H
2
O)
2
]
2-
+CN
-
 va xakazo. 
 
Umumiy dissotsialanish       [Fe(CN)
6
]
4-
 
+6H
2
O 
= [Fe(H
2
O)
6
]
2
+
+6CN
-
 
muvozanat xolatga kelganda uning muvozanat konstantasi -  kompleks ionning 
beqarorlik konstantasi deb yuritiladi.  (Soddalashtirish maqsadida ichki sfeoada 
koordinatsialangan suv molekullaarini yozmay ifodalaymiz.);  
 
 
 
           [Fe
2
+
][CN
-
]
6
 
K
beq
= 
_________________
 
           [[Fe(CN)
6
]
4-
] 
             
K
beq
  ga teskari qiymat -  koordinatsion  ionnning  mustaxkamligini  ko‘rsatadi  va       
-koordinatsion ionning barqarorlik konstantasi deb ataladi. K
beq
  qancha katta bo‘lsa, 
koordinatsion birikma shuncha beqaror bo‘ladi. va aksincha, qanchalik kichik bo‘lsa, 
koordinatsion birikma shuncha barqaror bo‘ladi. Masalan, [Fe(CN)
6
]
4-  
koordinatsion ion 
uchun K
beq
=  10
-37  ,
bu juda mustaxkam koordinatsion birikmadir.  
Kompleksning barqarorligi markaziy ion bilan ligandlar orasidagi kimyoviy 
bog‘lanish tabiatiga, zaryadiga, radiuslariga, ayniqsa, markaziy ion zaryadi bilan radiusi 
nisbati (z r) ga , erituvchi tabiati xarorat, ayni elementning davriy sistemadagi o‘rniga va 
boshqa omillarga bog‘liq. Boshguruxchv elementlariga nisbatan qo‘shimcha gurux 
elementlari barqaror komplek birikma xosil qiladi. Buning sababi ionlar raldiuslari  yaqin 
bo‘lgan xolda xam, qo‘shimcha guruxcha elementlarining tashqi valent -qobig‘idagi 

---

 
137 
elektronlari yadro zaryadining ta’siridan zaif niqoblanganligidir. Masalan, Na
+
 va Cu
+
 ion 
radiuslari bir-biriga yaqin. (r
Na
+
=0,95 va r
Cu
+
=0,93 nm bo‘lsa, ularning ionlanish 
potensilalari natriy uchun 495,8 va mis uchun 744,8 kJ mol
-1
  bo‘lishi, Cu
+
ionining 
elektronga moyilligi ancha yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Shu sababli mis ioni ligand 
elektron bulutlarini natriy ioniga nisbatan kuchliroq tortadi va bog‘ mustaxkamligi ortadi.  
Ionlanish potensioalining radiusga nisbatini ionning zaryad zijligi  deb ataladi va 
bu qiymat elektrostatik tortishish energiyasiga deyarlik to‘g‘r 
i proparsionnal bo‘ladi. Mh
2
+
, Fe
2
+
, Co
2
+
,Ni
2
+
  va Zn
2
+
  ionlaning  bir xil ligand 
bilan xosil qilgan koordinatsion birikmalarning mustaxkamligi quyidagicha o‘zgaradi; 
      Mn
2
+
< Fe
2
+
< Co
2
+
2
+
 > Zn
2
+ 
Koordinatsion birikmalarning beqarorlik va barqarorlik konstantalari tajribada 
turli usullar bilan aniqlanadi.  
Oraliq metall ionlarining azotli va kislorodli ligandlar bilan hosil qilgan 
komplekslari borasida O‘zMU xodimlari  Akademik Parpiev N.A, professor Raximov 
X.R. dotsent Muxtaxov R.G, dotsent Nikay K.G, Dotsent   Asamov K.A. Tursunov A.A 
va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar koordinatsion birikmalarning suvda va 
organik erituvchilarda barqarorlarligi ularning ichki tuzilishi to‘g‘risida yangi 
ma’lumotlar olishgan va uklarning sintez qilishning yangi usullarini yaratishga imkon 
berdi.