Koinotning qurilish ashyolari

Fiberglas
deb 
nomlanuvchi bunday shisha toladan esa o‘tga chidamli matolar tayyorlanadi.
Borning eng mashhur birikmasi bu – 
bura
bo‘lsa kerak. Uning kimyoviy nomlanishi 
natriy tetraborat
1
bo‘lib, formulasi Na
2
B
4
O
7
tarzida yoziladi. Formulasidan ko‘rinib turibdiki, 
uning molekulasi ikki atom natriy, to‘rt atom bor va yetti atom kisloroddan iborat. Mazkur 
modda insoniyatga juda qadim zamonlardan buyon ma’lum. Uning xalqaro ommalashgan nomi 
«bura» arab, yoki, fors tilidan kelib chiqqan bo‘lib, u yaqin sharq hududida ko‘p uchraydigan 
mineralning nomi bo‘lgan. 1808-yilda farang kimyogarlari Gey-Lyussak va Jak Ternar tarixda 
ilk bora sof borni ajratib olishganida, o‘zlari sintez qilgan ushbu elementga o‘sha – arabcha-
forscha atama nomini biriktirib qo‘yishgan. Shu tariqa, bor ham sirkoniy singari, arab-fors 
tilidan ildiz olgan atama sanaladi. Bor elementining sof holdagi kristallarini ilk bora 1910-yilda 
olishga erishilgan.
Bura suvni yumshatish uchun qo‘llaniladi. Xuddi kaliy karbonati singari, bura ham 
kalsiy, magniy, yoki temir birikmalari bilan birikma hosil qiladi. Agar suv tarkibida shunday 
birikmalar mavjud bo‘lsa, bunday suvni bura bilan qayta ishlansa, uning tarkibidagi mazkur 
1
O‘zbekchada bu moddani «tanakor» deb yuritiladi.

---

172 
birikmalar erimaydigan cho‘kma holida ajralib qoladi. Bundan tashqari, bura chinni va sopol 
idishlarning sirtini sirlash uchun qo‘llaniladi. Payvandlash va kavsharlash ishlarida ham 
mazkur mineraldan keng foydalaniladi.
Bor elementining manbai – bir zamonlar dengiz va ko‘llar tubi bo‘lgan va hozirda 
qaqragan cho‘lga aylangan sahrolardir. Jahon eng yirik bor konlari Shimoliy Amerikaning 
g‘arbida joylashgan qurigan ko‘llardan qolgan tekisliklarda yastanib yotibdi. XX asr boshlarida 
bor ajratib olinadigan eng yirik joy Kaliforniyadagi O‘lim Vodiysi sanalardi. Hozirda 
jahonning ko‘plab boshqa joylarida ham Kaliforniyadagidan ham boy bor konlari aniqlangan. 
Chunonchi, Rossiya Uzoq Sharqida, aniqrog‘i, Primore o‘lkasidagi Dalnegorsk hududida 
butun jahon bor zahirasining 3% jamlanganligi ma’lum.
Borning yana bir mashhur birikmasi bu – B(OH
3
), ya'ni, 
bor kislotasi
dir. Uning 
molekulasida uchta vodorod, uchta kislorod va bitta bor atomi mavjud bo‘ladi. Bor kislotasi
shu darajada kuchsiz kislotaki, uni kislota deb atash ham erish tuyuladi. Bor kislotasi yengil 
antiseptik sifatida, suv bilan aralashma tarzida tibbiyotda ko‘z jarohatlarini yuvish uchun 
qo‘llaniladi. Inson tanasining eng nozik a’zosi bo‘lmish ko‘zning ham to‘qimalari ushbu 
kislotaga bemalol bardosh berar ekan, shundan ham bu kislotaning qanchalik kuchsizligini 
tasavvur qilish mumkin.
Bor ko‘plab o‘simliklar tanasi uchun eng zaruriy mikroelementlar turkumiga kiradi. 
Lekin hayvonlar tanasi uchun bu elementning ahamiyati hali unchalik yaxshi o‘rganilmagan.
Davriy jadvalga nazar solsak, shundoqqina alyuminiyning tagida yana bir ajoyib 
elementni ko‘ramiz. Mavjudligi kashf qilinishidan avval D.I. Mendeleyev tomonidan bashorat 
qilingan ushbu kimyoviy element 31-raqamli galliydir. Mendeleyev bu elementning tabiatda 
mavjudligini shunchaki bashorat qilibgina qolmay, balki uning xossalari va jadvaldagi 
joylashuv o‘rnini ham aytib bera olgan. Olimning o‘zi o‘sha nazariy elementni «ekaalyuminiy» 
deb nomlagan. 31-raqamli elementni amalda ilk bora olgan kimyogar esa, Fransiyalik Lekok 
de Buabodran bo‘lgan. 1875 yilda u Mendeleyev avvaldan bashorat qilgan mazkur elementni 
ochishga muvaffaq bo‘ladi va unga o‘z vatani sharafiga 
galliy
deb nom beradi (Galliya – 
Fransiyaning qadimgi Rim solnomalaridagi nomidir). Biroq, bu borada kimyogarlar orasida 
biroz g‘alati va qiziq tortishuv ham bo‘lgan: olimning ismi Lekok edi; «lekok» farang tilida 
«xo‘roz» degani bo‘lib, lotin tilida esa xo‘roz «gallos» bo‘ladi. Shunga ko‘ra ayrim 

---

173 
mutaxassislar, Buabodran o‘zi kashf qilgan elementga o‘z ismini bermoqchi bo‘lgan deb ham 
hisoblaydilar.
Galliyning erish harorati ancha past: u 30 °C dayoq erib ketadi. Ya'ni ochiq holdagi 
galliyni yoz kunlaridagi atmosfera harorati, yoki, inson tanasining issiqligi ham eritib yubora 
oladi. Odam tanasining me’yoriy harorati 36 °C bo‘lgani uchun, agar qo‘lingizda galliyni 
ushlab tursangiz u bir pasda erib ketadi. Biroq, shunisi qiziqki, shunday past haroratda erib 
suyuqlanadigan galliyning qaynatish uchun nihoyatda baland harorat kerak bo‘ladi: galliy 1600 
°C da qaynaydi. Uning ushbu xususiyatidan o‘lchov texnikasida foydalanish mumkin. Chunki, 
yuqori haroratlarni o‘lchash uchun simobli termometrlar yaramaydigan o‘rinlarda galliyli 
termometrlardan foydalanilsa, kutilgan natijalarni beradi. Eslatib o‘tamiz, simobning qaynash 
harorati 350 °C ni tashkil qiladi va shu sababli, simobli termometrlarda bundan baland 
haroratlarni o‘lchashning imkoni yo‘q.
Davriy jadvalda galliyning ostida 49-raqamli element 
indiy
, hamda, 81-raqamli 
element, 
talliy
joylashgan. Ushbu elementlarning ikkalasi ham spektroskopiya usuli bilan kashf 
qilingan. 1863 yilda olmon kimyogarlari Teodor Rixter va Ferdinand Rayx birgalikda 
o‘tkazgan spektral tahlil vaqtida, ilgari fanga ma’lum bo‘lmagan yangi spektral chiziqlarni 
kuzatishgan. Ushbu spektral chiziqlardan biri indigo (to‘q yorqin siyohrang) rangida bo‘lgani 
uchun, olimlar uni «indiy» deb nomlashga qaror qilishgan. Indiydan kumushdan tayyorlangan 
detallarning sirtiga himoya qatlami hosil qilish uchun foydalaniladi. Indiy eng yumshoq 
metallardan biridir. Uni oddiy oshpichoq bilan ham kesib maydalasa bo‘ladi.
Indiy kashf etilishidan ikki yil avvalroq, ya'ni, 1861 yilda ingliz kimyogari Uilyam 
Kruks ham spektral chiziqlar tarkibida yangi xil chiziqni payqab qolgan edi. Kruks bu 
chiziqning rangiga nisbat bergan holda, uni «talliy» deb atagan. Talliy – qadimgi yunon tilida 
«yashil navnihol» ma’nosini bildiradi.
Talliy – ancha g‘alati xossalarga ega bo‘lgan qiziqarli elementdir. U bir vaqtning o‘zida 
davriy jadvaldagi boshqa ko‘plab elementlarga o‘xshab ketadi. Xuddiki tabiat, hamma 
kimyoviy elementlardan oz-ozdan olib, talliyga bergandek. Bunday jihati tufayli, kimyogarlar 
talliyni «o‘rdakburun» deb ham ataydilar. (Bilamizki, o‘rdakburun – Avstraliyada yashovchi 
g‘alati jonivor bo‘lib, u tashqi tomonidan, sut emizuvchilar singari teri qatlamiga ega; lekin 
zurriyotini tug‘ib emas, balki tuxumdan ochirib dunyoga keltiradi. U yarim hayvon, yarim qush 
deyish mumkin. O‘rdakburunning nomiga monand o‘rdaknikiga o‘xshash tumshug‘i va pardali 
panjalari bor. Lekin, dumidagi patlari esa xo‘rozniki singari o‘roq-o‘roq bo‘ladi). Albatta, talliy 
unchalik murakkab element emas, lekin, uning xossalaridagi chalkashliklar kimyogar 
mutaxassislar uchun boshog‘riq bo‘lishga yetarli darajadadir. Bu metall yumshoq, lekin o‘gir 
element bo‘lib, bu jihatdan qo‘rg‘oshinga o‘xshab ketadi. Uning ancha past haroratda erishi va 
birikmalarining zaharliligi ham qo‘rg‘oshinga o‘xshash yana bir jihatidir. Masalan, ikki atom 
talliy, bir atom oltingugurt va to‘rt atom kisloroddan iborat bo‘lmish 
talliy sulfat
(Ti
2
SO
4
) 
qumursqa va chumolilarni yo‘q qilish uchun ishlatiladi. Ushbu zahar bilan zaharlanishda 
odamda paydo bo‘ladigan ilk belgilardan bir bu – soch va yunglarning to‘kila boshlashi bo‘ladi. 
Yuqorida talliyning qo‘rg‘oshinga o‘xshash jihatlarini sanab o‘tgan edik. Uning birikmalari 
esa, qo‘rg‘oshin birikmalariga emas, balki, ko‘proq marganets va alyuminiy birikmalariga 

---

174 
o‘xshaydigan bo‘ladi. Xususan, talliy oksidi aynan shunday birikmadir. Shuningdek talliy 
birikmalari ichida, natriy va kaliy elementlarining birikmalariga o‘xshash birikmalar ham ko‘p 
uchraydi. Davriy jadvalga razm solsangiz, natriy va kaliy qayoqda-yu, talliy qayoqda 
ekanligini ko‘rishingiz mumkin. Bunday uzoq joylashgan elementlarning birikmalari 
qanaqasiga bunchalik o‘xshash bo‘lishi haqidagi savol esa, kimyogarlar o‘rganishi kerak 
bo‘lgan qiziqarli ilmiy tadqiqot yo‘nalishlaridan biridir.
Agar bir qism talliyni 11 qism simob bilan aralashtirilsa, bundan muzlash harorati juda 
past bo‘lgan ajoyib aralashma hosil bo‘ladi. Talliy-simob aralashmasini hatto −60 °C lik 
qahraton sovuqlar ham muzlatolmaydi. Agar adashmayotgan bo‘lsam, bunday past harorat, 
metallar va qotishmalar uchun qayd qilingan eng past muzlash harorati bo‘ladi.

---

175