|
sirkoniy
elementi bo‘lib, u odatda shaffof holda uchraydigan va
qimmatbaho toshlar safiga kiradigan sirkon minerali tarkibida uchraydi. Sirkon minerali
ko‘rinishidan olmos va brilliantlar singari jilvalanib, tovlansa ham, lekin ularchalik sifatli
bo‘lmaydi va shu sababli ham bozorda ancha arzon yuradi. Bu elementga nom farang
kimyogarlari tomonidan berilgan bo‘lib, aslida u farang tiliga ham portugal tilidan kirib kelgan.
Portugal tilidagi sirkon so‘zi esa fors tilidan, fors tiliga esa arab tilidan o‘tgani tarixiy faktlar
orqali isbotlangan. Arabchadagi asl ma’nosida «sirkon» so‘zi «sariq» degan ma’noni
anglatgan. Chunki sirkon mineralining ayrim turlari sarg‘ish tusda bo‘ladi.
1824-yilda Berselius sirkon mineralidan yangi element ajratib oldi va uni sirkoniy deb
nomladi. Shuni ham ta’kidlash joizki, 1789-yildayoq M.X. Klaport ushbu mineral tarkibida
metall element mavjudligini aniq aytib bergan edi. Hozirgi kunda esa sirkon minerali aslida
sirkoniy elementining silikati, ya'ni, toshi ekanini yaxshi bilamiz.
Davriy jadvaldagi 40-raqamli element sirkoniy, titanga nisbatan 60 barobar,
qo‘rg‘oshinga nisbatan esa 10 barobar kamroq uchraydi. Xuddi titan singari u ham
tozalanmagan holda olinsa, o‘ta mo‘rt, qattiq metall bo‘ladi. Uni imkon qadar sof holda ajratib
olinsa, sirkoniy ham ishlov berishga qulay, qattiq metallga aylanadi. Tarkibida 20% sirkoniy
tutadigan
ferrosirkoniy
qotishmasi metallurgiyada tozalovchi qo‘shimcha sifatida ishlatiladi.
Sirkoniy ham, titan ham jarrohlik amaliyotlarida, singan suyaklarni birlashtirish uchun
qo‘llaniladi. Sirkoniy oksidi (ZrO
2
) o‘tga chidamli material bo‘lib, pechlarni futerovka qilish
uchun ishlatiladi. Shuningdek undan emal tayyorlashda ham foydalaniladi. Bundan tashqari,
sirkoniy oksidi rentgen nurlarini juda yaxshi yutadi va eng asosiysi, odam organizmi uchun
zaharli emas. Shu xossasi sababli, uni oshqozon-ichak traktining rentgenografik tasvirini
olishda keng qo‘llaniladi. Qolaversa, seziy oksidi qizdirilganida yorqin oq rang chiqarib nur
taratadi va uning bu xossasidan yoritish maqsadlarida va kinofilmlarni proyeksiyalash ishlarida
foydalaniladi. Umuman olgan sirkoniy oksidi juda-juda keng miqyosda qo‘llaniladigan
kimyoviy moddalar sirasiga kiradi.
Sirkoniy qayerda bo‘lmasin, doimo unga hamrohlik qiluvchi yana bir element mavjud.
Odatda sirkoniyli birikmalarda hech bo‘lmasa 1% miqdorda o‘sha element ham albatta mavjud
bo‘ladi. U, davriy jadvalda sirkoniyning shundoqqina ostida joylashgan metall – gafniydir.
168
Davriylik qonuniga muvofiq, kimyogarlar gafniyni tabiatda mavjud ekanini uning amalda
kashf etilishidan ancha yillar avval ham aniq bilishar edi. Sirkoniyga yo‘ldoshlik qiluvchi
ushbu elementi amalda olish uchun ko‘plab laboratoriyalarda yuzlab kimyogarlar qattiq
urinishgan. 1911-yilda farang kimyogarlaridan biri aynan o‘sha elementni topganini e’lon
qilib, katta shov-shuv ko‘targan edi. U hatto o‘zi «kashf qilgan» elementga
keltiy
deb ham nom
qo‘yishga ulgurgan. Lekin keyinchalik ma’lum bo‘lishicha, o‘sha shaxs aslida yolg‘on xabar
tarqatgan bo‘lib, aslida u hech qanday yangi element ajratib olmagan ekan. Shundan keyin
seziyga yo‘ldoshlik qiluvchi mazkur noma’lum elementni yana naq 11 yil qidirildi
1922-yilda Vengriyalik kimyogar Georg de Xeveshi va Gollandiyalik fizik Dirk Koster
hamkorlikda vanihoyat ushbu elementni kashf etishdi. Ular o‘z tadqiqotlarini Daniya poytaxti
Kopengagenda olib borishgan. Olimlar Norvegiyadan keltirilgan sirkon minerali ustida
tajribalar o‘tkazib, undan o‘sha noma’lum metallni sof holda ajratib olishni uddalashdi. Ular
o‘z kashfiyotlari uchun, kashfiyot amalga oshirilgan shahar – Kopengagen nomini berishga
qaror qilishgan. Gafniy – Kopengagenning lotincha nomlanishidir.
Ilk davrlarda gafniyni ham nodir metallar safiga kiritilar edi. Biroq, tabiatda gafniy
qo‘rg‘oshindan ko‘ra 50% ga ko‘proq tarqalgan bo‘lib, uning atom raqami 72. Agar ta’bir joiz
bo‘lsa, sirkoniy va gafniy elementlarini o‘zaro egizak desak ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Sababi,
tabiatda gafniy va sirkoniydek «o‘zaro ikki tomchi suvdek» o‘xshash boshqa elementlar
juftligini topish qiyin. Aynan shu sabab, sirkoniy va gafniyning kashf etilishi muddatlari orasi
shunday uzoq (deyarli 1 asr) bo‘lib ketgan. Birining tarkibida juda oz miqdorda uchraydigan
va doim unga hamrohlik qiladigan ikkinchi bir elementi topishning o‘zi oson ish emas axir. Bu
shuni ham anglatadiki, sirkoniy birikmalarini qo‘llash sohalari uchun gafniy birikmalarini ham
bemalol qo‘llasa bo‘ladi. Albatta, bu holatda, nisbatan kamyob bo‘lgan gafniyli birikmalarning
tannarxi sirkoniyli birikmalarnikidan ortiqroq, ya'ni, qimmatroq bo‘ladi.
Davriy jadvalda titandan o‘ng tarafda joy olgan elementni 1830 yilda shved olimi N.
G. Sefstryom kashf qilgan. 23 raqamli ushbu elementga kashfiyotchi olimning o‘zi
vanadiy
deb nom bergan. Bu atama qadimgi zamonlarda Skandinaviya xalqlari sig‘ingan ma’buda –
Vanadis nomiga bog‘lab shunday qo‘yilgan. Vanadiy ham tabiatda tarqalganligi jihatdan
sirkoniyga o‘xshab ketadi.
Titan, sirkoniy va vanadiy elementlari po‘lat tayyorlashda qo‘shimcha sifatida
ishlatiladi. Sirkoniyli po‘lat juda mustahkam va o‘q o‘tkazmas bo‘ladi. Vanadiyli po‘lat esa
juda qayishqoq va yengil bo‘lib quyiladi. Bunday po‘latdan tayyorlangan konstruksiyalar
zarbalarga nisbatan chidamli va deformatsiyalanmaydigan darajada mustahkam bo‘ladi. Shu
sababli ham asosiy zarbani o‘ziga qabul qiluvchi metalokonstruksiyalarni asosan vanadiyli
po‘latdan yasaladi. Vanadiyli po‘latga xrom va titan elementlarini ham muayyan miqdorda
qo‘shib tayyorlash orqali, o‘ta pishiq hamda yedirilishga chidamli metall qotishmasi
tayyorlanadi. Bunday qotishma po‘latdan temiryo‘l relslari tayyorlashda keng foydalaniladi.
Davriy jadvalda vanadiydan quyida joylashgan yana ikkita metall ham deyarli o‘sha
yillarda kashf qilingan. Charlz Xettchet ismli ingliz kimyogari 1734 yilda bojxonachilar
tomonidan Konnektikuttdan Britaniya muzeyiga jo‘natilgan bir mineralni tadqiq qilayotgan
169
edi. 1801-yilda u mazkur mineral tarkibida fanga noma’lum bo‘lgan metall borligi haqida
xulosaga keladi va ushbu metallni
Do'stlaringiz bilan baham: |
