Koinotning qurilish ashyolari

Kolumbiy
deb nomlashga qaror qiladi. O‘sha zamonlarda 
shoirlar AQSH mamlakatini badiiy o‘xshatishlar bilan Kolumbiya ham deyishardi. Ular shu 
tarzda Amerika qit’asini Xristofor Kolumb ochganiga ishora berib o‘tishardi. Xettchet 
o‘rgangan mineralning kelib chiqishiga ko‘ra bunday atama mantiqan to‘g‘ri bo‘lsa-da, lekin 
negadir u keyinchalik kimyogarlar orasida ommalashmadi va asta-sekin unutilib ketdi.
Oradan bir yil muddat o‘tib-o‘tmay, aniqrog‘i 1802-yilda Shvetsiyalik kimyogar A. G. 
Ekerberk tomonidan davriy jadvalda 73-xonani to‘ldirishi lozim bo‘lgan element kashf qilindi. 
Ekerberk o‘zi kashf qilgan elementni qadimgi yunon afsonalaridagi qahramonlardan biri – 
Tantal sharafiga shu nom bilan nomlashga qaror qildi. Afsonalarga ko‘ra Tantal kibrga berilib 
ketib ma’budlarni haqorat qilganligi uchun zindonband qilingan bo‘lib, unga yer osti 
saltanatida suvsizlik, ya'ni chanqatish bilan azob berilgan ekan. U bo‘ynigacha suvga tushirib 
qo‘yilgan. Lekin chanqab endi suv ichmoqchi bo‘lganida suv sathi ataylab pasaytirilgan va 
Tantal suv ichida tursa-da, lekin suv icholmay azoblangan. Shu sababli yunonlarda hozirgacha 
«tantalcha chanqoq» degan ibora saqlanib qolgan. Qadimgi afsonalardan yaxshigina boxabar 
bo‘lgan kimyogar Ekerberg bekorga bu atamani tanlamagan edi. Zero tantal kislotaga botirib, 
cho‘ktirib qo‘yilsa ham, u bilan aslo birikmaydi.
Tantal kashf etilgach, olimlar kolumbiy borasida shubhaga bora boshlashdi. Ko‘pchilik 
kimyogarlar yakdillik bilan kolumbiy aslida tantalning boshqacharoq shakli bo‘lsa kerak degan 
fikrga yondosha boshlashdi. Uzoq davom etgan bahs-munozaralarga 1844-yilda olmon olimi 
Genrix Roze nuqta qo‘ydi. Qator rad etib bo‘lmas dalil-isbotlar orqali Roze kolumbiy aslida 
alohida element ekanini barchaga namoyish qildi. Shu bilan birga olim kolumbiyning nomini 
Niobiyga o‘zgartirib qo‘ydi. Uning ham bu ishda suyangan mantig‘i diqqatga sazovordir. Zero 
niobiy odatda tantal bilan yonma-yon keladigan element bo‘lib, Niobiy atamasi esa aslida o‘sha 
afsonalardagi qahramon - Tantalning qizining ismidir. Garchi hozirda butun dunyoda davriy 
jadvaldagi 41-raqamli element niobiy tarzida keltirilsa-da, lekin AQSHning ko‘plab 
shtatlarida, ayniqsa Massachusetsda, xususan Konnektukutda hali-hamon uni Kolumbiy deb 
yuritiladi. Bu ham bo‘lsa, balki tarixiy faktga hurmatdir balki… 
Vanadiy, niobiy va tantalning oksidlari qiyin eriydi. Ushbu oksidlar eritmalarda kuchsiz 
kislotalar tashkil qiladi. Shu sababli ham ularni 
kislota oksidlari
deb ham yuritiladi. Niobiy va 
tantal nisbatan inert metallardir. Ularni ko‘p o‘rinlarda platina o‘rniga ham qo‘llash mumkin. 
Chunonchi kimyo va tibbiyot laboratoriyalari uchun chidamli asboblar tayyorlashda ushbu 
metallar keng qo‘llanadi. Ba’zi jihatlariga ko‘ra esa tantal hatto platinadan ustun ham turadi. 
Masalan u kislotalar ta’siriga chidamliligiga ko‘ra tantal yaqqol ustunlikka ega. Qolaversa erish 
harorati ham nisbatan yuqori, ya'ni, 2996 °C ni tashkil qiladi. Elektr lampochkalari endi-endi 
ommalashayotgan paytlarda uning ichki ingichka spirallarini aynan tantaldan tayyorlanar edi. 
Keyinchalik u bu o‘rinni volframga bo‘shatib bergan. Zanglamas po‘latga niobiy qo‘shilsa, 
uning korroziyaga chidamliligi yanada oshadi.

---

170